Fluga á vegg

Heimildarmyndin Aftur heim? í leikstjórn Daggar Mósesdóttur var frumsýnd síðastliðið haust á hátíð íslenskra heimildarmynda, Skjaldborg, og er nú til leigu á stafrænni efnisveitu Bíós Paradísar, Heimabíó Paradís. Myndin einsetur sér að fjalla um heimafæðingar og sögur kvenna í aldanna rás frá sjónarhorni kvikmyndagerðarmannsins.

Á tuttugustu öldinni áttu sér stað miklar samfélagsbreytingar sem m.a. gjörbreyttu og „spítalavæddu“ fæðingarferlið. Áður fyrr fæddu allar konur á heimili sínu en í Norður-Ameríku samtímans eru keisaraskurðir t.a.m. algengari. Þó að hlutleysi sé aldrei haldið á lofti innan frásagnarinnar er ekki litið svo á að heimafæðingar séu „betri“ leið en önnur tilhögun, fremur er leitast við að veita innsýn í ferlið og varpað er ljósi á ástæður þær sem liggja að baki hjá konum sem kjósa að fæða heima.

Myndin hefst á sögumannsrödd Daggar: „Ég var í fjölskylduferð um Vestfirðina þegar ég uppgötvaði að ég væri ólétt,“ og greinir hún í framhaldi frá fjölskyldusögu sinni með nánari útskýringum, notkun á gömlum ljósmyndum og super-8-myndefni úr einkasafni og símaviðtali við móður sína. Þessi inngangur færir tilgang verksins í orð sem tilraun Daggar til að tengjast kvenleikanum (en í uppvexti sínum upplifði hún sig sem „strákastelpu“) sem lét hana skoða hvað fengi konur til þess að fæða heima.

Fyrst leitar frásögnin til Hafnar í Hornafirði sem er áhugaverður staður í landfræðilegu ljósi en nær hvergi er í þéttbýli lengra í næsta sjúkrahús á landinu. Söguröddin segir að 98% fæðinga á Íslandi eigi sér stað á spítala en hins vegar fæði um helmingur kvenna á Höfn heima hjá sér. Vegna dreifbýlis þótti þjóðþrifamál í den að þjálfa ljósmæður um land allt til þess að taka á móti börnum – og örlítinn óð til þessarar mætu stéttar má hér finna. Viðtöl og senur með fyrrverandi og núverandi ljósmæðrum á Höfn, ásamt skjólstæðingum þeirra, eru athyglisverðar. Miðlun og samband myndar og hljóðs er kvikt og lifandi – en uppstilltum viðtölum er stillt í hóf – og orð kvennanna pöruð saman við landslags- og hversdagsmyndir. Smekklegar náttúrusýnir eru gegnumgangandi og tengjast vel við þematísk hugðarefni um náttúru og hið náttúrulega. Má segja að myndin beri á köflum fræðsluvinkil, sem birtist með tölfræðilegum staðreyndum er sögumannsröddin veitir m.a. í ofangreindri atriðarunu.

Í næsta kafla kynnumst við Rögnu og manni hennar í hefðbundinni kynningarrunu. Hjónin kynntust á salsanámskeiði og eiga þrjú börn, þar af tvö sem fæddust heima. Myndskeið af fæðingu Rögnu á (þriðja?) barni þeirra kemur manni þó nokkuð að óvörum. Andartakið fær að lifa nokkuð ósnert, sem er í andstöðu við takt verksins til þessa. Kyrrð er yfir móðurinni sem athafnar sig í vatnslaug á stofugólfi heimilis síns, með ljósmóður og sína nánustu sér við hlið. Fyrr en varir er stúlkubarn fætt, allt undir vökulu auga myndavélarinnar – og hreint út sagt magnað er berja slíkan atburð augum. Að atriðinu loknu hefur Dögg aftur upp raust sína og fjallar um hugtakið „heima“ – og stingur það óneitanlega í stúf.

Styrkur myndarinnar er ótvírætt fágæt nánd sem fæst með viðföngum hennar en alls er fylgst með þremur fæðingum í samfelldri framrás sinni. Þau undraverðu atriði bera klassíska kosti „flugu-á-vegg“ heimildarmyndagerðar – þar sem raunveruleikinn fæst beint í æð – á áþreifanlegan, yfirþyrmandi og meira „alvöru“ máta en það sem leiknar kvikmyndir geta nokkuð tímann boðið upp á. Fólkið sem við kynnumst er alls konar – með frábrugðin fjölskyldumynstur og bakgrunn – og fæðingarnar eru einnig mjög ólíkar innbyrðis. Efnistök myndarinnar einskorðast þó ekki við þessar sannleikssýnir, eins og nefnt hefur verið. Persónulegum hugleiðingum (við og við með fræðslusjónarmiði um fæðingar í alþjóðlegu og innlendu samhengi) er miðlað af sögumannsröddinni og ganga ekki upp sem útgangspunktur. Heimildarmyndagerð sem hefur ferðalag höfundar hennar sem akkeri er ákveðin tegund greinarinnar. Þátttaka Daggar takmarkast þó við söguröddina, og hefði þurft meiri þátttöku af hennar hálfu til að styrkja efnistökin. Hugleiðingar hennar orka á mann sem viðauki, og þegar verst lætur, eins og eitthvað sem komi málinu ekki beinlínis við. Frásagnaraðferðirnar eru of illsamræmanlegar og einfaldlega eins og nokkrar myndir séu að togast á í sama verki. Tilgangurinn helgar þó meðalið og það er til vitnis um gríðarlegan kraft fæðingafrásagnanna að þessi ljóður dregur myndina ekki um of niður.

Aftur heim? er í samantekt örlítið gölluð en merkileg mynd sem inniheldur svipmyndir af fæðingum og fólki sem er dýrmætt að fá aðgang að. Fyrir það eiga þátttakendur og aðstandendur myndarinnar þakkir og lof skilið.