Ragnheiður Vigfúsdóttir Þormar

Ég var heppinn með tengdamömmu, afskiptalitla oftast en raungóða þegar við átti, og ekki síst skemmtilega. Hún tók mér vel þegar við Helga, eldri dóttir þeirra Þórarins, tókum saman, og öll þau 43 ár sem við Helga deildum saman sætu og súru (uns dauðinn oss aðskildi) vorum við Ragnheiður perluvinir. Og síðar fagnaði hún líka vel nýju konunni minni, Hönnu, og þóttist sjá hjónasvip með okkur.

Ragnheiður fæddist og ólst upp í Geitagerði í Fljótsdal, elst þriggja systkina. Þótt ekki væri Geitagerði neitt stórbýli var þar margt með höfðingsbrag, þar gistu gjarnan stórmenni jafnt sem þingmenn á yfirreiðum sínum um kjördæmið, Vigfús bóndi Guttormsson Þormar var hreppstjóri og framámaður í sveitinni og ekki síst var Helga Þorvaldsdóttir, kona hans, skörungur mikill og glæsikvendi. Helga var af kyni Mýramanna, en slíkar konur þykja draga dám af formæðrum sínum Þorgerði Egilsdóttur og Helgu fögru Þorsteinsdóttur.

Ragnheiður mun hafa verið skynugt barn, skemmtilegt og létt um nám, og þegar hún hafði aldur til var hún send til föðursystur sinnar á Akureyri, sennilega til að fara í menntaskólann þar. En höfuðborgin heillaði, og innan tíðar var Ragnheiður orðin talsímakona í Reykjavík. Þar var hún í tvö ár, sem í endurminningunni urðu henni uppspretta kátlegra sagna með eftirhermum á röddum og talsmáta genginna framámanna. Á þeim tíma kynntist hún líka mannsefni sínu Þórarni og þau byrjuðu búskap, fyrst á Suðurgötu 14 og síðar á Hofsvallagötu 57 sem þau byggðu ásamt fleirum.

Ragnheiður var félagslynd og veisluglöð, sendiráðsveislur og utanlandsferðir áttu vel við hana. Og heima hjá henni var líka stundum litið í glas með skemmtilegu fólki. Einn þeirra var Sigurður forstjóri Jónasson sem, eins og Ragnheiður, var hallur undir spíritisma og átti til að falla í trans á Hofsvallagötunni. Að gefnu tilefni orti hann líka til Ragnheiðar (að hennar sögn) vísuna:

Á sínum tíma kynntist Ragnheiður líka Láru miðli og skrifaðist á við hana — illu heilli fleygði hún þeim bréfum, ásamt reyndar öllum þeim pappír sem ella hefði hlaðist upp kringum Þórarin ritstjóra. Og ekki má gleyma því, þegar liðagigt, ættarfylgja Mýramanna (að hennar sögn) tók að hrjá hana, að í draumi mætti hópur framliðinna lækna með Jónas Sveinsson í broddi fylkingar og gerði á henni andlega aðgerð, sem þó entist ekki nema stutt.

Ljóð voru Ragnheiði mikil unun og hún kunni sæg af skoplegum vísum og kveðskap góðskálda. Mér sýndist að síðustu árin, þegar hún var jafnvel hætt að þekkja nánustu ættingja, sætu kvæðin föst á sínum sessi — síðast þegar við hittumst rifjuðum við upp hinsta kvæði Arnar Arnarsonar, Þá var ég ungur. Ragnheiður dó næstum 101 árs, löngu södd lífdaga. Spurningin er: hvílir hún í draumlausum eilífðarsvefni eða hitti gamla og nýja vini fyrir handan?

Ef einhver fylgdist gjörla með undirbúningi og framkvæmd eigin jarðarfarar þá væri það hún amma mín Ragnheiður eða amma Ragg. Ef öll lög og ljóð væru flutt sem amma taldi að mætti ekki vanta þá tæki athöfnin marga klukkutíma. Hún var frekar ósátt við að ekki passaði að flytja ljóðið „Og því varð allt svo hljótt við helfregn þína“ sem ég sagði að hæfði ekki þegar einhver yfir nírætt væri jarðaður. Hún var hugsi með „Einn sit ég yfir drykkju aftaninn vetrarlangan“ en komst að þeirri niðurstöðu að því væri óhætt að sleppa.

Eins lagði hún ríka áherslu á almennilega minningargrein við barnabörn og tengdabörn og vildi enga væmni því hún væri ekki þannig amma.

Amma var margbrotinn karakter og þessi öld sem hún lifði var enginn Þyrnirósarsvefn. Hún var mjög vel gefin, stórskemmtileg og mikil eftirherma. Að hennar mati var ófyrirgefanlegasti eiginleiki fólks að vera dauðyfli. Hún taldi að ekki væri til nægilega góð þýðing á danska orðinu „kedelig“ sem væri blanda af því að vera leiðinlegur og óspennandi. Ef einhver var „tudekedelig“ átti sá sér ekki viðreisnar von.

Amma, sem var gömul landssímamær, missti seint þá færni að nota símann og hringdi daglega í vini og ættingja. Sjálf var hún mjög vinsæl og fékk ótal hringingar frá vinkonum enda sé ég ömmu ljóslifandi fyrir mér í símanum í holinu á Hofsvallagötu. Helgu, dóttur hennar og móður minni, fannst hún fullnösk á að hringja á óheppilegum tímum en það er eiginleiki sem ég erfði. Það varð mér ljóst þegar ég hringdi heim akkúrat þegar fréttatími úrvarpsins hófst og mamma kom í símann: „Pabbi þinn sagði: þetta er Ragna“ þótt amma væri örugglega á lista grunaðra líka.

Á Grund var amma í miklu uppáhaldi hjá starfsfólkinu því þótt hún væri skapmikil var hún skemmtileg og mikil drottning. Hún hótaði oft að fara í blöðin ef henni fannst aðhlynningu ábótavant, ekki síst á formi lítilla lyfjaskammta. Eitt sinn hótaði hún að ef hún kæmist þaðan lifandi myndi hún skrifa í blöðin.

Svo fór þó ekki og fáir skilja eftir sig stærra skarð en Ragnheiður Vigfúsdóttir Þormar þótt við höfum haft talsverðan tíma til að kveðja hana. Amma talaði oft um fólkið sitt hinum megin, ekki síst Guttorm afa sinn, sem lést þegar hún var átta ára. Þegar amma var einu sinni sem oftar að ræða hersinguna sem biði hennar þá sagði ég að hún yrði svo að bíða eftir mér þegar hún væri farin yfir. Amma dæsti og sagði: „Þetta er eintóm bið, sama hvorum megin maður er.“

En biðinni hérna megin er lokið og ég kveð ömmu Ragg eftir langa og eftirminnilega vegferð og vona að hún skemmti sér vel í langþráðu himnapartíinu með afa sínum, eiginmanni, dóttur, systkinum, foreldrum og vinkonum og taki svo vel á móti okkur hinum.

Amma Ragnheiður, eða bara amma Ragg, var rétt tæplega 101 árs þegar hún fékk loksins að „himmla“, eins og hún kallaði það, fullsödd lífdaga og löngu tilbúin til þess að fylla þann gleðskap og fornvinafögnuð sem hún hafði sterkan grun um að afi og annað samferðarfólk hefði þjófstartað án hennar.

Amma var samkvæmisljón og sem fiskur í vatni þegar hún sveif um veislugólf með gullið vín í glasi og fór hvergi leynt með að heldur þótti henni æðri máttarvöld leika hana grátt með því að láta hana tóra löngu eftir að veislunni lauk og allir hinir farnir í eftirpartí handan móðunnar miklu. Verst af öllu þótti henni síðan að þurfa að þola skrokkinn gefa eftir og gigtina eflast á meðan hugurinn væri enn kvikur og hausinn í lagi.

Þetta ósætti bar hún síður en svo í hljóði og þannig byrjaði Doddi, sonur minn, barnungur að kalla hana „ömmuna sem getur ekki dáið“ og byggði nafnbótina á traustri frumheimild þar sem hann hafði ítrekað heyrt langömmu sína lýsa því yfir að þetta væri löngu orðið gott hérna megin grafar.

Tæpum tuttugu árum síðar kom svo loksins að því að „amman sem getur ekki dáið“ fékk að kveðja og samkvæmt ströngum fyrirmælum hennar ber mér að samgleðjast henni frekar en syrgja. Hún lagði þunga áherslu á þetta og ef til vill er það til marks um austfirska hörku ömmu minnar að hún átti til að hóta mér því að hún myndi ganga aftur og ofsækja mig ef ég dirfðist að fella eitt einasta tár að henni látinni.

Amma var vinur minn, ráðgjafi og traustur bandamaður í lífsbaráttunni en vinátta okkar hófst strax á fyrstu árum mínum þar sem hún féllst blessunarlega á að dagvista mig á Hofsvallagötunni svo mamma, tengdadóttirin unga, gæti klárað hjúkrunarfræðinámið. Þeir sem þekktu ömmu vita að þetta var meira en að segja það þar sem henni þóttu börn yfirleitt hafa afskaplega þægilega fjarveru og barnapössun var aldrei hátt skrifuð hjá henni.

Ég lærði býsna margt á þessari undanþágu á Hofsvallagötunni og þar var amma mér ekki síður mikilvæg fyrirmynd en afi, enda ljóngrimm, flugmælsk og stílfær límheili. Það var ekki fyrr en löngu síðar að ég áttaði mig á hversu dýrmætt það var fyrir smápolla sem langaði að verða blaðamaður að hlusta á ömmu skamma afa fyrir val á fréttum og myndum á forsíður Tímans og rekja upp pólitísk plott af innsæi sem kannski byggði fyrst og fremst á þeirri gullnu reglu sem hún innrætti mér, til góðs eða ills, að treysta fólki varlega og gruna það frekar um græsku en hitt.

Í seinni tíð varð okkur vitaskuld tíðrætt um himnaförina, sem stöðugt var slegið á frest, og þá lét amma mig lofa því að skrifa um hana skemmtilega minningargrein þar sem ég átti að koma því vandlega til skila að hún var heimsborgari en ekki svona amma sem tók á móti manni í eldhúsinu með svuntu og glóðvolgar pönnukökur.

Þannig að svo því sé haldið til haga þá fílósóferuðum við amma miklu oftar og lengur yfir Elephant og staupi af Aalborg Jubilaeums Akvavit heldur en pönnukökum þótt þær hafi vissulega verið ofboðslega góðar hjá henni þegar sá gállinn var á henni.

Heimili ömmu og afa á Hofsvallagötu var lengi samkomustaður fjölskyldunnar, enda bjuggu þá allir afkomendur þeirra í stuttu göngufæri.

Barnabörnin voru alltaf velkomin. Þó amma hefði ekki sérstaka gleði af ungum börnum varð maður snemma fullorðinn hjá henni og þá ræddi hún við mann eins og jafningja um fólk, málefni líðandi stundar og ekki síst eilífðarmálin sem henni voru afar hugleikin. Og ekki dularfyllri en svo að það var jafn sjálfsagt að kalla til fagmann til að setja niður draug eins og til að gera við þvottavélina.

Það var alltaf gaman að tala við ömmu. Bæði hafði hún áhuga á reynslusögum ungu kynslóðarinnar, en það var ekki síður gaman þegar hún hafði orðið. Því bæði var hún fróð og hafði frá mörgu skemmtilegu að segja, en sér í lagi sagði hún skemmtilega frá, oft með tilþrifum því hún var mikil eftirherma. Og ef hún þurfti að elda eða tala í símann, sem vissulega gat komið fyrir, var gesturinn jafn velkominn og vissi að hann væri ekki að trufla þó amma hefði öðrum hnöppum að hneppa.

Ég man ekki eftir að amma hafi gert veður út af því hvort einhver væri fallegur eða ljótur, feitur eða mjór – og því síður gáfaður eða heimskur. En það skipti hins vegar verulegu máli hvort henni þótti fólk skemmtilegt eða leiðinlegt. Enda var oft gestkvæmt á Hofsvallagötu, og stundum glaumur, og mun líklegra en hitt að þar færi fólk sem spennandi var að hlusta á.

Afi dó fyrir aldarfjórðungi. Amma var lengi heilsuhraust og bjó ein heima. Þar kom að hún varð mjög þjökuð af gigt, og síðustu fimm árin bjó hún á Grund. Þar hresstist hún framan af, en ellin sagði smám saman til sín.

Minningarnar hurfu smátt og smátt síðustu árin – þó hún myndi margt úr æskunni í Geitagerði og urmul af ljóðum til síðasta dags. Hún þekkti að vísu fólk, en gat ekki lengur staðsett það. Þá gilti einu hvort um var að ræða börn hennar, barnabörn, eða þaðan af fjartengdara fólk. Oft ruglaði hún því þá saman við löngu gengið fólk. Ef vel lá á henni var gesturinn tekinn fyrir einhvern svartan sauð úr fortíðinni – og var það hrós. Persónuleikinn hélt sér hins vegar vel – hún var skapstór og gamansöm, og tilbúin að halda sínum málstað til streitu þó hún myndi ekki um hvað málið snerist.

Hún missti samband við flesta ættingja sína síðasta árið, jafnvel alla svo vikum skipti, þegar elliheimilum var lokað til þess að hægt væri að byggja sóttvarnir landsins á meðalhófi og trausti.

Þrátt fyrir gigt var amma líkamlega vel á sig komin fram á „ellefuræðisaldurinn“ og við elstu barnabörnin vorum lengi sannfærð um að amma myndi taka á móti okkur þegar kæmi að því að við flyttum á Grund. En það fór ekki svo, og þó hvíldin hafi eflaust verið kærkomin verður lífið ofurlítið daufara án „ömmu Ragg“.