Axarsköft ESB eru ekki lengur frétt

Napóleon mikli lést fyrir nærri 200 árum hinn 5. maí 1921 á St. Helenu. Það var mikil frétt á alla mælikvarða. En fréttin um lát hans barst ekki til Bretlands fyrr en í júlí.

Þegar John Kennedy var myrtur voru fyrstu fréttirnar komnar um heim allan örskömmu eftir árásina. Hálfgerð íþróttalýsing var um leitina að tilræðismanninum, neyðaraksturinn á sjúkrahús og segja má að næstu daga hafi þessi þáttur verið í beinni útsendingu í Bandaríkjunum þótt geta til slíks hafi styrkst mjög síðan.

Lífaldur frétta

Þegar horft er til evrópskra eða bandarískra sjónvarpsstöðva koma stórfréttir oft á dag. Aflið, sem þessar stöðvar geta beitt við fréttaflutninginn, gefur þann blæ í næstum hvert eitt sinn að fréttin sem sögð er þá stundina sé frétt aldarinnnar. Það kemur fyrir að stærsta frétt hvers dags lifi yfir á næsta dag en oftast er þó ný frétt komin vel á veg með að yfirgnæfa dags gamla frétt aldarinnar.

Lifandi íslenskar fréttaveitur, eins og mbl.is, þenja ekki stærstu fréttir dagsins eins mikið út og fyrrnefndar stöðvar hafa tilhneigingu til að gera og reynt er að gæta þess að „minni fréttir“ týnist ekki alveg, því að drjúgur hluti lesenda, þegar saman er lagt, vill ekki missa af þeim. Það er auðvitað til óskráð almennt fréttamat um hvaða fréttir hafi mesta vigt. En lesendur hafa hver sinn smekk. Einn vill alls ekki missa af því hvaða lið vann síðustu snerru í íþróttum. Þeim sama gæti verið rétt sama um hvað stjórnmálamaður tuðaði um á Alþingi. Áhugasvið fólksins í landinu er breytilegt og persónulegir hagsmunir og tengsl við mismunandi svið og landshluta einnig.

Samfella í fréttum af atburðum hér gæti snert náttúruöflin, eins og eldgosið við Fagradalsfjall, óvænt veðrabrigði á miðum eða snjóflóð. Gosið er vel vaktað í fjölmiðlum, enda síbreytilegt sjónarspil og um leið náttúrulegt ólíkindatól sem getur, ef illa tekst til, valdið miklu tjóni.

Langa veiruvitleysan er einnig dæmi um frétt sem ætlar engan enda að taka. Og um leið er hún þess eðlis að óhjákvæmilegt er að færa fólkinu nýjustu upplýsingar um það helsta sem er að gerast og hvernig það kann að breyta tilveru þess um lengri eða skemmri tíma. Þjóðin öll á mikið undir.

Of mikið af sumu má þó gera

En þótt fréttaþörfin sé augljós er hugsanlegt að of mikið fréttaglamur geri stundum meiri skaða en gagn. Það gæti gilt um skyndilega útlistun og uppslátt í dramatískum stíl um að fimm eða tíu manneskjur í víðri veröld hefðu fengið blóðtappa af fágætri tegund um svipað leyti og þær fengu þetta eða hitt bóluefnið. Sé Bretland tekið sem dæmi, þá hafa ríflega eitt hundrað þúsund manns dáið þar svo veirunni verði alfarið kennt um. Búið er að bólusetja þar 30 milljónir manna, að minnsta kosti einu sinni, og eftir því sem best er vitað hefur enginn þeirra sem náðist að bólusetja síðan dáið úr veirunni.

Það er ekkert að því, að til þess bærir vísindamenn leggist yfir slík tilvik, og það verði ekkert um það blaðrað fyrr en einhverjar niðurstöður, sem hægt er að standa á, liggi fyrir. Það gæti tekið tímann sinn. Ekki þarf enn að tyggja að hvert og eitt líf skiptir máli. En á meðan ekki er vitað hvort bóluefninu verði um kennt og eitthvað handfast er um það, sem er augljóslega ekki núna, er hollast að líta ekki á getgátur sem fréttalegan veruleika.

Völt vísindi

Fyrir fáeinum dögum var maður kynntur í sjónvarpi vestra sem vís læknir úr virtum bandarískum háskóla, til að upplýsa að tilgátan væri nú sú að blóðtappinn legðist á þá sem hefðu, án þess að vita það, verið með veiruna nýnumda þegar sprautað var og þess vegna hafi farið sem fór. Nauðsynlegt gæti því verið að skima sprautuþega og lesa úr henni áður en nálinni væri stungið. Óþarft er að taka fram hið augljósa að bréfritari veit minna um þetta en flestir sem vita eitthvað dálítið. En hitt veit hver maður að vangaveltur hans skapa engan usla. En hinn vegsamaði vísindamaður bar það einnig með sér að hann væri, hvað sem vísindum leið, á getgátustiginu.

En vandinn er sá, að sjónvarpsáhorfendum, sem myndu að sjálfsögðu vara sig á bréfritara færi hann með himinskautum um ósönnuð vísindi, væri hins vegar vorkunn féllu þeir fyrir gráðum prýddum vísindamanni, sem þættist vita eitthvað nýtt sem hann yrði að deila með almenningi.

Almenningur er afar illa varinn fyrir tunguliprum gáfumönnum með skrautritaða prófgráðu úr hátimbruðum háskólum, sem hafa þó útskrifað hlutfallslega miklu fleiri skoffín en hina sem verðskulda traust.

Svo var það hitt

Það var annað mál sem ætla mátti að mundi yfirtaka fréttarýmið árum saman. Það var brexit. Og þá er ekki átt við árin fjögur eftir þjóðaratkæðið þegar þeir, sem höfðu svarið og sárt við lagt að fylgja niðurstöðunni, hvernig sem hún yrði, snerust á punktinum. Um leið og augljóst var að útgöngumenn höfðu unnið glæstan sigur hófst atlagan að niðurstöðunni. Eyðileggja skyldi niðurstöðuna eða útvatna hana svo að útgangan yrði í besta falli aldrei annað en að nafninu til.

Fór þetta þvert á allar heitstrengingarnar um að virða úrslitin. Einskis var svifist og öllum brögðum beitt.

Ýmsir komu illa frá þeirri framgöngu og jafnvel þeir sem síst skyldu. Má í því sambandi nefna bæði dómstóla og forseta neðri málstofunnar sem missti allan trúverðugleika.

Þegar horft er til hræðsluherferðarinnar sem rekin var svo harkalega í baráttunni hefðu útgöngumenn mátt ætla að ekki gæti það allt verið tilbúningur. Og vissulega var reynt að sviðsetja veikburða umferðaröngþeiti í ársbyrjun með tilbúnum vandræðagangi á vöruflutningum á milli Bretlands og annarra en það fjaraði hratt út. Evrópubúar gengu þá gegn sínum eigin yfirvöldum og höfnuðu skrípaleiknum þegar þau fórnuðu eigin fólki í þessum leik.

Brusselvaldið sálgaði svo fjögurra ára hræðsluáróðri þegar á daginn kom að bresk ríkisstjórn, sem ekki var lengur bundin á klafa ESB, bjargaði eigin bóluefnamálum miklu betur en sambandið var fært um. Munurinn var sláandi. Því miður bjálfuðust íslensk yfirvöld enn einu sinni í ofsatrú á ESB og lyftu ekki litlafingri til að gæta eigin hagsmuna í bóluefnum, fyrr en það var örugglega um seinan.

Það sannaðist svo í Tyrklandi seinast að æðstu menn ESB voru ófærir um að ákveða sín á milli það stórmál hvor fengi að sitja nær Erdogan forseta á fundi.

Forseti leiðtogaráðs ESB hefur í framhaldinu sagt opinberlega að hann hafi átt margar svefnlausar nætur eftir bardagann við Ursulu von der Leyen um stólinn eina! Menn hljóta að vona að þessir snillingar lendi ekki í baráttu um alvörumál fyrst tittlingaskíturinn fer svona illa með þá.

Talar sá sem þekkir til

En í þessu sambandi er einkar athyglisvert að kynna sér viðhorf Michels Barniers (sem nýlega vildi ekki útiloka framboð sitt til forseta Frakklands). Hann var þekktur sem harðsnúinn ESB-samningamaður gagnvart Bretum.

Barnier skaut í viðtali föstum skotum að Macron forseta Frakklands og segir að Evrópukratar verði að taka fullt mark á vaxandi óánægjuröddum almennings í ESB-löndum og það áður en það verði hreinlega um seinan. Verði ekki brugðist við í tæka tíð muni óánægjusprengjan springa í loft upp með stórbrotnum afleiðingum fyrir ESB-skipulagið og ESB-drauminn.

Barnier sagði engan vafa vera á því í sínum huga að sífellt fleiri leiðtogar í ESB myndu standa frammi fyrir hratt rísandi óánægjuöldu: „Við eigum enn okkar tækifæri til þess að bregðast við í tíma og draga lærdóm af því sem gerðist Brexit. Það er kostur sem ESB-sinnar í Bretlandi eiga á hinn bóginn ekki lengur.“

Barnier bætti því við, að hann hefði skynjað mjög vel hversu andúðin á ESB færi vaxandi í heimalandi sínu. Innflytjendamál og götótt landamæri væru orðin enn snúnari viðfangsefni en áður og voru þó slæm fyrir. Inn í þetta erfiða andrúmsloft bættist svo bullandi reiði og fyrirlitning vegna hróplegra mistaka ESB í bóluefnamálum. Ofan á allt þetta kæmi svo hin hefðbundna gagnrýni á síaukið skrifræði og illviðráðanlegt stjórnskipulegt flækjustig. Þunginn í þeirri lýsingu væri sífellt að aukast.

Þegar horft er til þessara aðvörunarorða manns eins og Barniers, sem gerst má vita, verður ekki annað sagt en að von sé að klofningsflísin úr Sjálfstæðisflokki, með þessi ókræsilegu ósköp sem sitt aleinasta baráttumál, sé illa ráfandi og úti á túni og viti ekki hvort hún er að koma eða fara.

Hún á sér ekki viðreisnar von.

Fjölskipað stjórnvald?

Það er þýðingarmikið að það fólk sem situr í ríkisstjórn kynni sér í upphafi þeirrar setu hvers konar fyrirbæri hún sé. Algengt er að þeir fréttamenn, sem fjalla mest um slík mál, hafi ekki grænan grun um starfsramma ríkisstjórnar og þau lögmál sem um hann gilda. Þannig er algengt að þeir fullyrði að ríkisstjórnin hafi samþykkt tillögur frá einstökum ráðherrum og jafnvel að ríkisstjórnin hafi samþykkt einstakar reglugerðir ráðherra.

Hin fræðilega skilgreining er sjálfsagt ekki einföld fyrir þá sem hafa ekki tamið sér skilning á henni, þótt hún sé stutt. Hún segir: „Ríkisstjórnin er ekki fjölskipað stjórnvald.“

Það er nánast óþekkt að ríkisstjórnin greiði atkvæði sem slík á ríkisstjórnarfundi. Skiljanlegt er að einstökum ráðherrum þyki þægilegt að halda því fram að ríkisstjórnin hafi samþykkt reglugerðardrög þeirra eða samþykkt lagafrumvarp sem þeir bera fram þegar því er ekki mótmælt eða þegar ekki eru gerðar athugasemdir við mannaráðningar ráðherra svo dæmi séu tekin. En það felst í því að ríkisstjórnin er „ekki fjölskipað sjórnvald“ að ráðherrann ber einn ábyrgð á reglugerð sem hann hefur kynnt í ríkisstjórn, þótt einstakir ráðherrar hafi ekki andmælt henni eða jafnvel lýst því yfir að þeir teldu reglugerðina nauðsynlega eða þeir styddu setningu hennar.

Ekkert slíkt myndi vera bókað í ríkisstjórn nema ef þeir sem halda utan um þann þátt hafi farið alvarlega út af í lausamölinni. Eina dæmi sem bréfritari þykist muna eftir um að beint samþykki ríkisstjórnar þurfi að koma til varðar íslensku handritin. Menntamálaráðherra er æðsti maður málaflokksins sem þau falla undir. En í lögum sagði að ekki mætti heimila flutning íslensku handritanna úr landi nema fyrir lægi samþykkt ríkisstjórnarinnar fyrir því.

Hitt er annað mál að algengt er að ráðherrar, stundum fyrir ábendingu forsætisráðherra, leiti viðhorfa í ríkisstjórn gagnvart sínum málum og forsætisráðherra og eftir atvikum oddvitar flokka í ríkisstjórn ákvarða stundum þar að flokkarnir heimili að lokinni umræðu eða yfirferð í ríkisstjórn að mál gangi til þingflokka. Þá hafa þeir iðulega þreifað, hver og einn, á sínum þingflokki, ef ástæða er til að ætla að viðkvæmt pólitískt mál kunni að vera á ferð.

En þótt ráðherra telji sig vita að yfirlýsing um pólitískan stuðning við mál liggi fyrir er hæpið að halda því fram að ríkisstjórnin hafi „samþykkt“ stuðning við það.