Tilmæli vegna handritamálsins

Þessa dagana hefur vart farið framhjá neinum að minnst hefur verið þess að fimmtíu ár eru liðin frá endurkomu íslensku handritanna til landsins og af því tilefni lagður hornsteinn að hinu glæsilega nýja húsi íslenskra fræða. Allt er það vel.

En jafnframt hefur verið ýtt undir kröfur um að fleiri handrit úr hópi þeirra sem eftir urðu í Kaupmannahöfn komi til Íslands. Nú er það einu sinni svo að samkomulag er samkomulag og liggur nokkur drengskapur við, ekki síst þegar um er að ræða jafn einstakan atburð í samskiptum þjóða eins og endurkoma handritanna var.

Það er ekki sæmilegt að upphefja nýjar kröfur, og slíkum málum hreyft aðeins ef annar aðilinn telur sig ekki lengur færan um að sinna sínum hlut og gefur þá sjálfdæmi þeim sem við var samið. Enn ósæmilegra mun teljast að viðhafa sem rök fyrir frekari kröfum að mótaðilinn hafi ekki burði til að sinna sínu hlutverki samkomulagsins. Ekki mun óskynsamlegt að eiga í Höfn aukaglugga að umheiminum. Það er auk þess hagur okkar Íslendinga að fræðastörfum sem tengjast okkar menningararfi sé sinnt sem víðast um heim.

Mér er þetta mál ekki með öllu óskylt þar sem faðir minn, Einar Ólafur Sveinsson, var í forystu ráðgjafarnefndar íslensku ríkisstjórnarinnar í því ferli sem leiddi til afhendingar handritanna. Af þeim sökum lét hann af prófessorsembætti í Háskólanum og lauk aldrei við íslenska bókmenntasögu sem hann var með í smíðum til þess að geta einbeitt sér að því verkefni sem honum var falið sem fyrsti forstöðumaður þeirrar stofnunar sem síðar tók handritin í varðveislu sína. Í sjónvarpsþætti sem settur var saman af ofangreindu afmæli og sýndur fyrsta sumardag sl. var leitast við að rekja þessa sögu svo sem verðugt er. Sú lýsing fjallaði þó nær eingöngu um það sem í Kaupmannahöfn gerðist og var það fróðlegt. Mun mörgum, ekki síst yngstu kynslóðinni, hafa komið á óvart hversu sterk sú andstaða var.

En ýmsir danskir fræðimenn höfðu haft á orði, að ekki væru aðstæður til að sinna handritunum í Reykjavík á sjötta áratug aldarinnar þegar þetta mál var mest á oddi. Það reyndist ekki rétt. Hefði því vel mátt í þættinum einnig lýsa því sem hér var gert heima: sett upp umrædd handritastofnun undir forystu Einars Ólafs, sem þá var einn fremsti alþjóðlegi vísindamaður á sviði íslenskra bókmennta; nafninu var síðar breytt í Stofnun Árna Magnússonar á Íslandi, eftir að handritin komu heim. Reist var sérstakt hús (Árnagarður) yfir handritin og starfsemina, ráðinn fjöldi færustu sérfræðinga til starfa, meðal annars þeir Íslendingar sem unnið höfðu að handritarannsóknum í Kaupmannahöfn undir handleiðslu dr. Jóns Helgasonar og hafin þegar umtalsverð útgáfustarfsemi. Einar Ólafur ritaði auk þess heila bók um handritamálið. Ofangreindar gagnrýnisraddir hljóðnuðu því skjótt enda hefur stofnunin með árunum orðið óumdeild miðstöð rannsókna í heiminum á þessum dýrmætu miðaldahandritum.

Hins vegar bregður manni í brún, þegar í ljós kemur í hátíðahöldunum frásögn í vefriti utanríkisráðuneytisis sem ætluð er til að lýsa úrslitadeginum í handritamálinu sem svo hefur verið kallaður á vordögum 1961, þar sem stjórnskipuðu nefndirnar komu saman í Kaupmannahöfn til að útkljá endanlega þetta viðkvæma deilumál; skiptingu hinna dýrmætu handrita í samræmi við dómsúrskurð. Er í umfjöllun ráðuneytisins vísað til viðtals við gamlan stuðningsmann Íslands í málinu, danska ritstjórann Bent A. Koch. Er skemmst frá því að segja, að málsatvik munu hafa verið allt annars konar en Koch virðist ímynda sér. Dr. Gylfi Þ. Gíslason, þá menntamálaráðherra, rekur þetta mál allítarlega víða, m.a. í Morgunblaðinu 21. apríl 1971, sem og í sama blaði 25. október 1993. Sá fótur er fyrir frásögn Bents Koch sem alls ekki var á þeim fræga örlagafundi þar sem mál réðust, að Gylfi hafði fyrr á laun beðið dr. Sigurð Nordal að skrifa lista verka sem hann helst gæti hugsað sér að fórna fyrir Konungsbók Eddukvæða. Sá listi var reyndar kynntur ráðgjafarnefndinni í Reykjavík og hjá ríkisstjórn.

En hér er blandað málum. Það sem á sjálfum úrslitafundi stjórnmálamannanna 21. apríl 1961 reið baggamuninn var „leynivopnið“ sem svo hefir verið kallað og gekk út á að fórna einu Njáluhandriti og einu edduhandriti í stað þess sem meira máli skipti eins og Konungsbók eddu. Gylfa fylgdi umboð ríkisstjórnarinnar til að bjóða þetta, sem og blessun ráðgjafarnefndarinnar. Þetta var ekki hugdetta sem fram kom á fundinum, heldur var lausnin í farangri Gylfa. Þ. Gíslasonar og brugguð á leynd með Einari Ólafi í Reykjavík fyrir fundinn. Þau tvö handrit sem síðar urðu fyrir valinu munu einnig hafa verið á lista dr. Sigurðar. Benda má af því tilefni á grein eftir undirritaðan í Morgunblaðinu 31. ágúst 1999. Dr. Gylfi staðfesti að þar var farið með rétt mál. En ritari nefndarinnar dr. Jónas Kristjánsson, sem var viðstaddur fundinn, vottaði einnig að rétt sé frá sagt. Er það mat dr. Gylfa að þegar Viggo Kampmann, þáverandi forsætisráðherra Dana, snerist hugur í málinu og sætti sig við Njáluhandritið og Eddukvæðahandritið hafi björninn verið unninn. Í ítarlegu viðtali í Morgunblaðinu 21. apríl 1971 segir Gylfi frá gangi mála þessa örlagaríku daga og hvernig hann kallaði á Einar Ólaf og Sigurð Nordal til Kaupmannhafnar til halds og trausts. Í nefndinni voru með Gylfa dr. Gunnar Thoroddsen og Stefán Jóh. Stefánsson.

Mín grein var eins konar svar við grein Bents S. Koch í Morgunblaðinu 28. ágúst 1999, sem er hálfgert yfirklór og ber höfundur við minnisleysi. En svo einkennilega vill til, að faðir minn færði í tal við mig þetta mál í París sumarið 1961 og segi ég frá því í ofannefndri grein. Hann hafði eitthvert hugboð um að reynt yrði að segja frá atburðum Kaupmannahafnarfundarins á annan hátt en rétt var og hét á mig að leiðrétta það. Ég geri það hér með í annað sinn. Reyndar ofbauð Gylfa Þ. Gíslasyni svo málatilbúnaður Kochs um fund þeirra Sigurðar Nordals og Jörgens Jörgensens, að hann skrifaði sérstaka grein í Morgunblaðið 19. ágúst 1999 og hrakti þar lið fyrir lið umrædda frásögn. Við það er engu að bæta og vonandi ætti spuni Kochs þar með að vera úr sögunni.

Hitt er svo satt, að margir góðir Íslendingar, karlar og konur, komu að þessu máli og ber hverjum sín þökk og að haft sé það sem sannara reynist. Mörgum af þeim Dönum sem veittu okkur lið kynntist ég einmitt á heimili mínu, en líka þeim sem voru okkur öndverðir.

Hér með er því skorað á utanríkisráðuneytið að sjá sóma sinn í að fjarlægja umrædda færslu sem er dagsett 25. ágúst 2020 í aðdraganda fimmtíu ára afmælisins, eða flytja til réttari vegar.