Eflum lestrarfærni – lykil að menntun og vellíðan

L æsi er lykill að færni og þekkingarþróun. Það að efla læsi gefur börnum og unglingum aukna möguleika á að öðlast góða grunnleggjandi þekkingu fyrir framtíðina. Það að geta skilið það sem maður les, nálgast upplýsingar, geta verið gagnrýninn, valið mikilvægar upplýsingar og geta komið þeim frá sér í ræðu eða riti (munnlega eða skriflega) verður einn af lykilþáttum fyrir framtíðarsamfélag. Að læra að lesa umbreytir lífi og um leið og lestrarfærni er nauðsynleg er hún ákveðinn örlagavaldur að lífsgæðum fólks. Lestur er líka grunnur til þekkingaröflunar, en þekking er undirstaða allra framfara, menningarlegrar þátttöku, lýðræðis og árangurs á vinnustað á meðan ólæsi leiðir til ójöfnuðar.

Staða ungmenna á Íslandi í lesskilningi hefur versnað stöðugt frá 2000 í stóru alþjóðlegu rannsókninni PISA. Bæði kynin hafa farið 34 stig niður. Stúlkur frá 528 í 494 og drengir frá 488 í 454. Mismunur milli drengja og stúlkna hefur verið stöðugur eða 40 stig. Sá kynjamismunur er með því hæsta af öllum þátttökulöndunum (sjá mynd 1).

Lestrarfærni = umskráning x skilningur (e. Simple reading view). Leshraði er ekki í lestrarfærnijöfnunni.

Á hvað eigum við að leggja áherslu?

1. Umskráning:

Leysa lestrarkóðann eða að ná læsi. Það gerist með þjálfun á bókstöfum, þeirra hljóðum og að setja saman 2 og 2, 3 og 3 þangað til kóðinn hefur verið leystur. Rannsóknir í Noregi sýna að börn þurfa að kunna að meðaltali 19 bókstafi og þeirra hljóð til að leysa lestrarkóðann. Miðað við fjölda bókstafa í íslenska stafrófinu í samanburði við það norska getum við reiknað með að til að börn nái að lesa á Íslandi þurfi þau að kunna u.þ.b. 20/21 bókstaf og þeirra hljóð. Óyggjandi sannanir bæði innan taugavísinda og samanburðarrannsókna er að bókstafa-hljóða-þjálfun er lykill að læsi. Frá eind til heildar. Þetta er stutt af meðal annars Dehaene, Lyytinen, Nation og Rose, allt framúrskarandi vísindamenn.

2. Lesskilningur:

Þegar lestrarkóðinn hefur verið leystur er mikilvægt að efla lestrarþjálfun með lestri á textum og bókum sem tengjast áhugasviði barna. Einnig er þjálfun á málskilningi einn af lyklum lesskilnings. Þetta sjónarhorn er stutt af vísindamönnum á sviði lestrarkennslu hjá börnum, þeim Lyytinen og Nation. Lesskilning viljum við efla til að skilja texta, til að geta skrifað texta og ekki síst til að efla orðaforða og framsögn. Þar með byggja grunn að áframhaldandi námi, vellíðan og velgengni í samfélaginu

3. Skapandi skrif:

Það má einnig vinna markvisst með að skrifa texta. Sem sagt efla skapandi skrif. Lestur og ritun fara saman. Að vinna markvisst með skapandi skrif gefur færi á að barn þjálfi bókstafa- og hljóðaþekkingu sína sem og umskráningu, að tengja saman hljóð og mynda orð. Frjáls ritun ýtir undir sköpun ungra barna, í þeirra veröld getur hið ómögulega gerst og ritverkin snúast oft og tíðum um þeirra áhugasvið, sem er ekki síst mikilvægt fyrir drengi sem þrífast meira á ástríðu en stúlkur.

Leshraðamælingar

Í tengslum við mælingar á leshraða segir prófessor Lyytinen, einn fremsti fræðimaður í heiminum á sviði lestrarkennslu byrjenda, að hraðamælingar tíðkist ekki í finnskum skólum. Finnskir skólar hafa verið á meðal þeirra fremstu í alþjóðlegu samanburðarrannsókninni PISA síðan 2000. Heikki vill frekar mæla hversu margar bækur barnið las síðasta mánuðinn (þjálfun) og hvaða þrjár voru skemmtilegastar (lesskilningur).

Rannsóknir sýna fram á fylgni milli lesskilnings og leshraða en segja ekki hvor þátturinn kemur á undan. Það má því segja að þjálfun í lestri eykur orðaforða og lesskilning og einstaklingurinn nær því þeim hraða sem passar fyrir hann. Rannsóknir segja hins vegar ekki að það þurfi að mæla leshraða eða rétt lesin orð á mínútu. National Reading Panel (2000) fer beint frá því að benda á mikilvægi lesfimi (e. fluency) í lestri – í að segja að þurfi að mæla leshraða án þess að styðja það með rannsóknum. Þannig að rökin fyrir að mæla leshraða (fjöldi lesinna orða á mínútu) sem oft er kallað lesfimi (fjöldi rétt lesinna orða á mínútu) eru byggð á þunnum ís. Það að mæla leshraða er klárlega ekki rétt nálgun miðað við fremstu fræðimenn í heiminum.

Flæði

Einn af þeim þáttum sem eru mikilvægir í að ná læsi er flæði (e. flow) en það er ástand þar sem einstaklingurinn er algjörlega inni í athöfninni og sýnir hámarksframmistöðu. Einstaklingurinn gleymir sjálfum sér í athöfninni og er með fulla einbeitingu á verkefninu sem hann stendur frammi fyrir. Flæði hefur verið rannsakað í þaula og það ástand getur stuðlað bæði að vellíðan og auknum árangri. Vísindin benda á að flæði er náð í gegnum þjálfun á lestri. Upphafsmaður flæðis, Csikszentmihalyi, segir að lykilatriði til að komast í flæði sé samspil milli áskorana og færni. Þar á leikni (e. mastery) sér stað. Ástæðan fyrir þörfinni á þessu jafnvægi er sú að þegar áskoranir eru of krefjandi miðað við hæfni þá upplifir einstaklingurinn kvíða, því áskorunin verður yfirþyrmandi og einstaklingurinn kemst ekki í flæði. Þegar áskoranir eru of auðveldar miðað við hæfni þá fer einstaklingnum að leiðast því að áskorunin er of létt. Þess vegna þarf stöðugt að uppfæra áskorunina miðað við hæfnina hjá einstaklingnum sem styður við þá nálgun að fara frá því einfalda til hins flókna. Því er mikivægt að börn lesi upphátt fyrir foreldra eða kennara til að fá endurgjöf um hvað mætti betur fara. Endurgjöf er líka eitt af þeim lykilatriðum sem þarf að hafa í huga í tengslum við flæði. Auk þess virðist skipta miklu að einstaklingurinn viti hvert markmiðið er með lestrinum hverju sinni til þess að geta aðlagað hegðun sína með tilliti til endurgjafarinnar. Þar að auki styður flæði líka við lesskilning en þar er mikilvægt að nefna að áhugi er algjört lykilatriði til að viðhalda flæði. Athöfnin þarf að vera ánægjuleg sjálfrar sín vegna og því þurfa börn að lesa texta og bækur sem þau hafa áhuga á. Að sama skapi er nauðsynlegt að útiloka allar mögulegar truflanir frá barninu meðan á athöfninni stendur, þar sem truflun kemur barni úr flæði. Því getur verið mjög gott að hafa snjalltækin ekki við höndina eða annað í umhverfinu sem kann að trufla barnið á meðan það þjálfar lestrarfærni og lesskilning (mynd 2).

Ef við notum kenningu Csikszentmihalyi, ráð Heikki Lyytinen, lestrarfærnijöfnuna og almenna skynsemi þá ættum við ekki að mæla leshraða hjá 40.000 bæði læsum og ólæsum börnum þrisvar sinnum á ári. Leshraði er ekki í lestrarfærnijöfnunni. Börn og fullorðnir finna þann hraða sem passar þeim. Með réttri og nægri þjálfun ná einstaklingar góðri lestrarfærni og þar með talinni lesfimi. Þar sem umskráning og lesskilningur eru í góðu samspili. Lestur er færni og öll færni þarf að þróast frá hinu einfalda til hins flókna. Við mælum með að hlustað sé á framúrskarandi vísindamenn eins og Lyytinen og Nation og leggjum áherslu á þjálfunina og höfum hana fjölbreytta. Tökum höndum saman, menntayfirvöld, skólastjórar, kennarar og foreldrar, og leggjum áherslu á þjálfun á þeim þáttum sem eru í lestrarfærnijöfnunni. Aukum einnig áherslu á einfalt stöðumat á bókstafa-hljóða-kunnáttu, lesskilningi og textaskrifum. Aukum lestrarfærni barna, þjálfum þau í að skilja það sem þau lesa, kennum þeim að njóta lesturs. Eflum mannauð, hann er dýrmætur!