Lýðræðislegi þráðurinn verður að halda

Lýðræðið er vegsamað og í hávegum haft, nema hvað? Reglulega og ótt og títt er þó bent á annmarka þess og galla. Orðheppnir menn og gjörkunnugir öllum innviðum stjórnskipunar að fornu, og nýju taka undir óvægið mat, en sanngjarnt, á leikreglum lýðræðis, sem sýni að það sé, þrátt fyrir mjúkt heiti sitt, meingallað kerfi sem virki illa, sem lokaorð í stjórnskipuninni.

Þessir og aðrir snillingar tefla fram óhrekjanlegum dæmum og sláandi, og í þúsundatali, til að undirstrika og sanna hversu óheppilegt og sleipt þetta form hafi sannarlega reynst.

En þeir hafa þó ekki sleppt síðasta orðinu fyrr en þeir jesúsa sig og segjast eigi að síður verða að árétta, að fyrrnefndar óhrekjanlegu staðreyndir breyti engu um hitt, að ekkert annað kerfi taki þó lýðræðinu fram, hversu ömurlegt og illt sem það kunni að reynast í svo mörgum efnum. Það sé nefnilega verkurinn að öll önnur kerfi, sem standa ein og sér, séu lakari, eða verri og jafnvel stórkostlega hættuleg fyrir þorra þjóða og það sýni margföld og stundum hrikaleg reynsla svo um það verði varla lengur deilt. Ætla mætti af þessum inngangskafla að Ragnar Reykás í mörgum eintökum hafi haft umræðustjórnina með höndum. En Reykás var ekki eins vitlaus og honum var borgað fyrir að vera, eins og hann tók sjálfur gjarnan fram, og „hitti naglann oftar á höfuðið en á aðra líkamshluta,“ eins og hann benti Þórði Breiðfjörð á, þegar þeir hittust á förnum vegi forðum og varð það samtal ekki lengra.

Gott, en ekki allra meina bót

Um þessa helgi heldur Sjálfstæðisflokkurinn prófkjör en flokkurinn hafði á sínum tíma forystu um slíkt nýmæli og er vafalaust að það varð honum til framdráttar að minnsta kosti um sinn.

Um það var rætt þá að flokkurinn hefði með því stigið stórt skref í lýðræðisátt og bréfritari var einn þeirra sem í þeirri fornöld vatt sér margoft galvaskur í slíka orrustu. Alla pólitíska ævi síðan vegnaði honum vel í prófkjörum, en það segir að sjálfsögðu ekkert um það hvort þau sem slík voru í sínu eðli góð eða vond.

Í byrjun „brenndi“ flokkurinn sig reyndar á prófkjörunum. Þau höfðu ekki verið hugsuð til enda. Knúið var á um að merkt væri með X við þau nöfn sem menn vildu kjósa. X-ið var jú þekkt aðferð úr kosningum, þar sem þau nýttust vel við að gera upp á milli flokka. En þau áttu illa við þegar sett var X við marga frambjóðendur. Þá voru flokksmenn í rauninni að merkja við þá sem þeir þekktu eða könnuðust við en ekki að velja á milli flokksmanna um forystu. Kjósendur sögðu gjarnan sem svo, þegar út var komið, að þeir hefðu krossað fyrst við sinn mann og svo nokkra sem þeim leist ekki illa á. En „ég setti seinast X við hann þennan sem ég vissi að fengi lítið“.

Aukaverkanir

Eins var knúið á um að hafa prófkjörið ekki „lokað“ eins og það var kallað, sem var vafasöm skilgreining. Þarna var flokkurinn að velja sína frambjóðendur og ástæðulaust með öllu að bjóða utanaðkomandi að hafa áhrif á uppstillingu hans. Þótt prófkjörum hefði í upphafi verið fagnað sem „lýðræðislegu“ framtaki áttuðu menn sig fljótlega á því að það væri fullt eins lýðræðislegt að flokkurinn sem slíkur stillti upp sínu framboði til að taka þátt í lýðræðislegri kosningu. En þegar frá leið tóku almennir flokksmenn sem og leiðtogar hans að skynja að prófkjör gátu, þegar verst tókst til, verið beggja handa járn fyrir flokkinn. Stundum stóð svo á að þörfin fyrir mannabreytingar var minni en endranær. Með prófkjöri yrði ekki annað gert en að ýta undir að bræður berðust. Enda dæmin þekkt um að sár opnuðust og endaði með sundrungu og hatri.

Einnig var áberandi að fylkingar sem „urðu undir“ í prófkjöri dugðu stundum sínum flokki verr en ætla mátti í þeim kosningum sem úrslitum réðu um mikilvæg málefni þjóðarinnar eða einstakra sveitarfélaga. Og stundum létu menn undan kvaki „utan úr bæ“ og tóku að leiðrétta prófkjörin. Það endaði sjaldan vel.

Mikil þátttaka í prófkjöri var ekki endilega ávísun á að flokkurinn væri á mikilli siglingu og þess mundi sjá stað í kosningunum í kjölfarið. Og stundum leiddu prófkjör beinlínis til klofnings með óbætanlegum afleiðingum fyrir flokkinn.

Og af því að flokkurinn fann auðvitað til sín eins og aðrir flokkar, og stundum rúmlega það vegna stærðar sinnar, töldu menn þar á bæ að skaðinn hefði verið víðtækur fyrir land og þjóð. Skaðinn fyrir flokkshagsmunina var sjálfsagt sjáanlegri þar sem hann kom fyrir vikið veikari til næsta þáttar stjórnmálabaráttunnar.

Ekki má lengra ganga

Velviljaðir menn hafa stundum talið það sjálfsagt skref í þágu lýðræðisins að almennir flokksmenn kjósi helstu leiðtoga flokksins en ekki Landsfundur hans. Því miður hefur borið á því að gert sé minna með það en áður var, sem fokksmenn samþykkja á Landsfundi. Það hefur þýtt að vigt hans hefur snarminnkað svo verulegur skaði er af. Ef það bættist svo við þetta virðingarleysi að landsfundarmenn kæmu ekki beint að kosningu flokksforystu væri fátt eftir og minni vegur þætti vera af mætingu til Landsfundar.

Verkamannaflokkurinn breski er í mikilli niðurlægingu um þessar undir. Stjórnmálaskýrendur telja flestir skýringuna vera að Ed Miliband, þá leiðtogi flokksins, beitti sér fyrir því að „almennir flokksmenn“ fengju úrslitavald í leiðtogakjöri og þingflokkur og aðrir áhrifahópar misstu sitt vægi. Breytingin varð til þess að Jeremy Corbyn var kosinn og kom hann flokknum í rúst á fáeinum árum. En var þetta ekki augljóst lýðræðislegt skref, gæti einhver spurt. En svarið er ekki eins augljóst og ætla mætti í fyrstu. Þeir, sem áður höfðu haft mikið vægi við leiðtogakjör, þekktu vel til sjónarmiða hinna almennu kjósenda flokksins. En það gerðu þeir alls ekki, nýliðarnir sem flykktust í flokkinn, því að nú kostaði það lítið sem ekkert lengur að eiga aðild að honum. Afleiðingin var sú að kjósendur í fjölda kjördæma sem höfðu kosið Verkmannaflokkinn í kosningum áratugum saman og höfðu áður ekki getað hugsað sér að kjósa Íhaldsflokkinn, hver svo sem leiddi hann, flykktust nú á kjörstað til að kjósa „íhaldið“ og Boris Johnson, svo hann kom frá þeirri kosninganótt með rúmlega 80 þingsæta meirihluta! Þeir, sem bæði gleyma lykilmönnum sínum og kjósendum, þekkja varla nema sína allra nánustu, sagði Reykás, og bætti því við að það hefði reyndar oft komið sér vel fyrir hann.

Flokkar, sem standa ekki á eigin fótum, standa illa

Bakland flokka hér á landi er ólíkt og iðulega er fátt og lítið á bak við suma þeirra, en þeir fá þó iðulega veruleg áhrif út úr kosningum, þótt mismikið verði úr því, þegar á þing er komið. En núverandi kerfi er óhollt í ýmsum efnum og til að mynda er ríkisvæðing flokka komin úr böndum. Fræðimönnum hentar ekki að skrifa um slíkt því að þeir eru flestir staddir eins.

Til þess að sæmilega stór flokkur standi undir sér félagslega og sem lifandi vél hugsjóna og með nægilegt úrval skoðana og sjónarmiða til að geta tekið þátt í öflugri baráttu, jafnt inn á við sem út á við, þarf hann að eiga öflugan hóp stuðningsmanna sem finna til sín og eru um leið velviljaðir gagnrýnendur innan frá og með þekkingu úr grasrótinni í öllum landshlutum. Slíkur flokkur þarf ekki aðeins að hafa aðgang að fólki sem veitir honum atfylgi á kjördag. Slíkir eru auðvitað eilíft þakkarefni fyrir hvern flokk. En sá mikilvægi hópur er þó, eðli málsins samkvæmt, laustengdari flokknum hugmyndafræðilega og tilfinningalega en aðrir.

Hinn hópurinn, sem tengdur er flokki tryggðarböndum, sem halda glettilega lengi, hann er bakbeinið. Og það má ekki bresta.