Katla fer á kreik

Baltasar Kormákur er staddur í Suður-Afríku þegar netfundum okkar ber saman og á leið inn í frumskóg morguninn eftir til að hefja tökur á næstu kvikmynd sinni, spennutryllinum Beast fyrir Universal Pictures, þar sem sjálfur Idris Elba mun eiga í höggi við blóðþyrst ljón sem slapp við illan leik úr klóm veiðiþjófa og hefur fyrir vikið sagt mannkyni stríð á hendur. „Þetta verður áhugaverð lífsreynsla, ljón og aðrar villtar skepnur á stjákli í kringum mann í frumskóginum næstu mánuðina,“ segir leikstjórinn léttur í bragði. Er hann þó ýmsu vanur, svo sem tökum í fimbulkulda á heimsins hæstu fjöllum og úti á rúmsjó. Ekki mikið fyrir þessa hefðbundnu skrifstofuvinnu, Baltasar. Ógnvekjandi aðstæður en manni líður strax betur að vita af heljarmenninu úrræðagóða Idris Elba okkar manni við hlið. „Hann mun ábyggilega passa upp á mig,“ segir Baltasar hlæjandi.

Guðrún Ýr Eyfjörð, betur þekkt sem GDRN, á einnig aðild að samtalinu og hleypir brúnum yfir þessum lýsingum, á heimili sínu á Íslandi. Lítið um ljón í Mosfellsbænum, þar sem hún óx úr grasi – sem betur fer. Enda eru þær ágætu skepnur svo sem ekki á dagskrá fundarins, heldur eldgosadramað Katla, sem Baltasar þróaði og leikstýrir ásamt fleirum og Guðrún Ýr fer með eitt af aðalhlutverkunum í. Þættirnir, átta að tölu, eru framleiddir af RVK Studios, fyrirtæki Baltasars, og koma inn á alþjóðlegu efnisveituna Netflix á þjóðhátíðardaginn, 17. júní. Þannig að, haldið ykkur nú fast, við förum úr öskrinu í eldinn.

Katla hefur gosið í heilt ár

Baksvið þáttanna er eldgos; Katla byrjaði að gjósa og hefur gosið staðið án afláts í heilt ár – sem er án fordæma. Flestir eru flúnir af svæðinu, sem er lokað fyrir utanaðkomandi umferð, en fáeinar hræður hokra áfram undir öskufallinu í Vík og nágrenni, auk þess sem vísindamenn eru vitaskuld að störfum á fjallinu. Og skyndilega fara mælitæki þeirra að tala tungum, ef svo má að orði komast. Eitthvað undarlegt er á seyði. Í forgrunni eru feðginin Þór og Gríma, sem Ingvar E. Sigurðsson og Guðrún Ýr leika, sem orðið hafa fyrir þungum áföllum. Eiginkona Þórs gekk í sjóinn þegar Gríma var ung og um það leyti sem eldgosið hófst hvarf Ása, systir hennar, sporlaust á fjallinu. Búið er að lýsa hana látna en Gríma heldur eigi að síður enn í veika vonina. Okkur hefur ekki fyrr borið að garði en að dularfullir atburðir fara að eiga sér stað.

„Þetta er mystería sem tengist áföllum fólks og sitthvað rifjast upp og skýrist eftir því sem sögunni vindur fram,“ segir Baltasar sem velur orð sín af kostgæfni – vill að vonum ekki gefa of mikið upp áður en efnið verður áhorfendum aðgengilegt. „Segja má að þarna mætist þrír heimar; guðstrúin, þjóðtrúin og vísindin og fólk nálgast þá á mismunandi hátt, út frá lífsviðhorfum sínum. Sagan er líka álögum undirorpin. Ég kýs að kalla þetta „psychological Sci Fi,“ segir hann sem myndi líklega útleggjast „sálfræðivísindaskáldskapur“ á íslensku. Mið sem sjaldan hefur verið róið á úr íslenskum höfnum. „Ég held ég geti fullyrt að ekkert þessu líkt hafi áður verið gert á Íslandi og ekki síst þess vegna er frábært að Netflix hafi haft svona mikinn áhuga. Auðvitað er þetta ekki ævisaga en sagan er samt sem áður mjög persónuleg og miklar tilfinningar í spilinu og hvaðeina sem við erum að fara gegnum í lífinu. Það eru forréttindi að fá að gera slíka hluti, hvað þá að fá verkefnið fullfjármagnað af svo stóru fyrirtæki.“

Eitthvað meira þarna úti

Baltasar kveðst ekki beint vera Sci Fi-maður sjálfur en hefur á hinn bóginn brennandi áhuga á öllu sem snýr að þjóðtrú, náttúrunni og draumum, ef út í það er farið. „Ég hef lengi gengið með það í maganum að gera eitthvað þessu líkt og meðal annars rætt þetta mikið við Sigurjón,“ heldur hann áfram og á þar við Sigurjón Kjartansson, einn handritshöfunda. „Það er eitthvað meira þarna úti, en bara það sem við skynjum og draumar eru hluti af raunveruleikanum. Það er alla vega mín sannfæring. Vonandi leiðir Katla til skemmtilegrar umræðu um þessa hluti, innanlands sem utan.“

Umgjörðin mótast þó fremur af dauðaraunsæi en draumum og fantasíum sem ljær þáttunum skemmtilega mótsagnakenndan blæ. Unnið var náið með Jarðvísindastofnun Háskóla Íslands á undirbúningsferlinu til að gera aðstæður við Kötlurætur sem trúverðugastar. „Magnús Tumi Guðmundsson og fleiri hjálpuðu okkur að leysa ýmsa hluti,“ segir Baltasar en Kötlugosið í þáttunum líkist mun meira gosinu í Eyjafjallajökli um árið en gosinu sem nú stendur yfir á Reykjanesi, hvað varðar umfang og öskufall í byggð. Eyjafjallajökull gaus þó mun skemur, eins og við munum.

Eins segir Baltasar að menn hafi kynnt sér í þaula gildandi viðbragðsáætlun vegna Kötlugoss og fylgt þeim plönum vel við gerð þáttanna. Þannig er kirkjan í Vík aðgerðamiðstöð vegna legu sinnar og þar fram eftir götunum. „Við lögðum mikla vinnu og rækt við þennan þátt málsins enda þekkja margir Íslendingar svona viðbragðsáætlanir vel og það myndi eflaust trufla marga ef þetta væri ónákvæmt og jafnvel ótrúverðugt.“

Eiga sömu nóturnar

Guðrún Ýr hefur ekki í annan tíma leikið, hvorki á sviði né í kvikmynd eða sjónvarpi, en hún hefur vakið óskipta athygli á undanförnum árum fyrir tónlist sína, þar sem hún kemur fram undir samhljóðum sínum, GDRN. Hún lýsir þátttöku sinni í Kötlu sem „æðislegu ævintýri“. „Þetta var rosalega gaman en um leið mjög krefjandi. Sem betur fer hef ég reynslu af því að koma fram og það nýttist mér merkilega vel í þessu verkefni; þau eiga á margan hátt sömu nóturnar, tónlistin og leiklistin. Báðar greinar snúast um að koma tilfinningum á framfæri við áhorfandann eða áheyrandann. Þetta var rosalega lærdómsríkt ferli og heiður og stórkostlega gaman að vinna með Balta. Ég varð mjög leið þegar við kláruðum seinustu tökurnar,“ segir Guðrún Ýr en tökur hófust um það leyti sem kórónuveirufaraldurinn steig á land á Íslandi í fyrra og lauk síðsumars.

Baltasar skýtur því inn í að það hafi verið lán í óláni að faraldurinn geisaði meðan á tökum stóð en fyrir vikið fékk tökuliðið að hafa Vík nokkurn veginn út af fyrir sig. Erlendir ferðamenn sátu fastir heima í stofu. „Alla jafna er þetta svæði krökt af túristum, að ekki sé talað um jökulinn,“ segir hann og Guðrún Ýr bætir við að hún hafi, eins og fleiri, notað tímann milli takna til að gerast ferðamaður í eigin landi.

Þau eru sammála um að hópurinn sem kom að verkefninu hafi verið ákaflega samhentur og skemmtilegur. „Fólk var mjög einbeitt enda fannst okkur við vera að brjóta blað í íslenskri kvikmyndagerð, hvað efnistökin varðar,“ segir Baltasar. „Katla er með skemmtilegri verkefnum sem ég hef unnið að.“

Dóttirin benti á Guðrúnu Ýri

Mikill tími og fyrirhöfn fór í að velja leikara í verkefnið. Eftir að Baltasar prófaði Guðrúnu Ýri kom engin önnur til greina í hlutverk Grímu. „Það var eitthvað svo satt við þessa prufu; einhver tilfinningalegur sannleikur og hráleiki til staðar,“ segir hann.

– Hafðirðu haft augastað á Guðrúnu Ýri lengi?

„Nei, alls ekki. Sóllilja dóttir mín benti mér á að prófa hana. Ég þekkti auðvitað til Guðrúnar sem tónlistarkonu og fannst týpan áhugaverð en það var ekki fyrr en hún kom til mín í þessa prufu að ég áttaði mig á því hvað leiklistin liggur vel fyrir henni. Sem leikstjóri er maður alltaf með augun opin fyrir nýju fólki og það er alltaf gaman að finna jafn öflugt og hæfileikaríkt fólk og Guðrúnu. Valið á Guðrúnu í þetta hlutverk hefur ekkert með vinsældir hennar sem tónlistarkonu að gera eða að koma henni á framfæri í útlöndum. Það var einfaldlega ekki hægt að líta fram hjá þessum sanna tón.“

Hann vill alls ekki gera lítið úr formlegu námi í leiklist, enda hjálpi það eðli málsins samkvæmt fólki að eflast og ná tökum á listinni, en fleiri leiðir séu þó færar. „Þegar komið er á hólminn vega hæfileikarnir þyngst. Ég er til dæmis ekki að fara að spyrja Idris Elba: Í hvaða skóla gekkst þú, lagsi?“

Baltasar viðurkennir þó að það sé alltaf áhætta að henda óreyndu fólki út í djúpu laugina; eitt sé að fara á kostum í tíu mínútna prufu og annað að halda upp átta heilum þáttum. Þess vegna vann hann mjög náið með Guðrúnu Ýri meðan á tökuferlinu stóð til að skóla hana til, eins kom Þorsteinn Bachmann að þeirri vinnu en hann fer einnig með stórt hlutverk í Kötlu. „Svo hvatti ég hana líka til að fylgjast vel með sænsku leikkonunni Aliette Opheim, sem leikur í þáttunum, og stúdera hvað hún væri að gera,“ segir Baltasar.

Ég er ekki leikkona!

Guðrún Ýr segir beiðnina um að mæta í prufu fyrir Kötlu hafa komið flatt upp á sig. „Þegar Selma [Björnsdóttir] hringdi og spurði hvort ég vildi koma í prufu voru mín fyrstu viðbrögð á þann veg að ég væri ekki leikkona. Mér finnst hins vegar gaman að ögra mér og gera krefjandi hluti þannig að ég sló til. Þetta var ótrúlega þroskandi reynsla og ég gæti svo sannarlega hugsað mér að gera meira af því að leika. Það er eiginlega alveg 100% öruggt að ég á eftir að gera það.“

– Kom þetta náttúrulega til þín eða fannst þér þú þurfa að hafa fyrir þessu?

„Bæði og. Það voru vissulega ákveðnir veggir sem þurfti að brjóta niður en það urðu vatnaskil þegar Balti benti mér á að fylgjast með Aliette. Allt hélst þetta í hendur. Ég tók þéttar æfingar með bæði Balta og Steina og þegar ég fór að fylgjast markvisst með Aliette þá skildi ég betur hvað þeir voru að fara. Og það var ekki bara hún; ég fór líka að fylgjast betur með öllum hinum leikurunum og þá byrjaði boltinn að rúlla. Það var mikil gæfa að hafa svona færa leikstjóra og leikara allt í kringum mig.“

Sumir fá guðsgjafir

Með auknu öryggi og sjálfstrausti varð Guðrún Ýr líka virkari þátttakandi í breiðara samtalinu á settinu. „Hún steig alltaf meira og meira inn í þetta samtal sem er mjög jákvætt, ekki síst þegar miðaldra karl er að leikstýra,“ segir Baltasar hlæjandi. „Leikstjórinn vill heyra sem flestar raddir, sem flest sjónarmið, ekki síst frá yngra fólkinu. Í þessu sambandi kom Guðrún bæði sterk og heiðarleg inn er leið á tökurnar en þá var hún ekki bara komin með meira sjálfstraust, heldur líka farin að þekkja karakterinn sem hún var að leika betur.“

Baltasar hefur trú á því að við eigum eftir að sjá mun meira af Guðrúnu Ýri á tjaldinu og skjánum í framtíðinni. „Ef Guðrún vill gera þetta þá liggur það algjörlega fyrir henni. Sumir fá guðsgjafir og hún er ein af þeim. Þetta er ekki frá mér komið,“ segir hann hlæjandi, „ég benti henni bara á það og hjálpaði henni við að slípa sína hæfileika til.“

Sjálf lítur Guðrún Ýr fráleitt svo á að hún sé fullnuma í leiklist eftir þetta eina verkefni. „Þumalputtareglan er sú að haldi maður að maður sé búinn að læra allt þá er maður á röngum stað í lífinu. Ég mun því halda áfram að læra og freista þess að bæta mig, bæði í leiklist og öðru sem ég tek mér fyrir hendur.“

– Og varla ertu hætt í tónlistinni?

„Nei, síður en svo. Ég held að það verði mjög gaman og gott að tvinna þetta tvennt saman, tónlistina og leiklistina.“

Liður í uppeldishlutverki

Gríðarlegur fjöldi fólks um allan heim mun hafa aðgang að Kötlu á Netflix. Hvað skyldi það þýða fyrir unga og metnaðarfulla tónlistar- og leikkonu uppi á Íslandi?

„Ég átta mig ekki á því enn þá. Fattaði satt best að segja ekki hversu stórt verkefni Katla er fyrr en við byrjuðum í tökum. Það verður fróðlegt að sjá hvað gerist en lykilatriðið er sem fyrr að vera með báða fæturna á jörðinni.“

Þrír leikstjórar koma að Kötlu, Börkur Sigþórsson og Þóra Hilmarsdóttir, auk Baltasars sjálfs. Háttur sem hann hefur haft á áður, svo sem í Ófærð. „Ég hefði svo sem alveg getað leikstýrt meira sjálfur, þetta var svo skemmtilegt, en mér hefur líkað vel að dreifa álaginu við gerð sjónvarpsþáttanna sem ég hef gert. Ég lít líka á það sem hluta af uppeldishlutverki mínu; að styðja yngri leikstjóra inn í fagið. Hvort sem þeir koma svo til með að vinna meira fyrir mig eða einhverja aðra.“

Guðrún Ýr hefur vitaskuld ekkert viðmið en henni líkaði eigi að síður vel að vinna með þremur ólíkum leikstjórum. „Þetta var allt nýtt og spennandi fyrir mér en ég kunni þessu fyrirkomulagi vel; hver leikstjóri kom með sína nálgun og opnaði nýjar leiðir með sinni sýn á söguna og karakterana. Mér fannst gott að vinna með þeim öllum.“

Handritshöfundar eru fjórir; Sigurjón Kjartansson, Davíð Már Stefánsson og Lilja Sigurðardóttir, auk Baltasars sjálfs. Sigurjón og Lilja eru þekktar stærðir hér á landi en Davíð Már er nýliðinn í hópnum en hann er brautskráður með gráðu í handritsgerð frá Columbia-háskóla í New York.

„Davíð Már kom af miklum krafti inn í hópinn og í framhaldi af þessu verkefni inn í handritsskrifin fyrir Ófærð 3 líka. Það skiptir miklu máli að stækka hópinn og byggja bransann upp. Það hjálpar okkur að komast upp á næsta þroskastig. Það er algjört lykilatriði að við getum tekið að okkur mjög stór alþjóðleg verkefni með bara Íslendinga innanborðs. Sköpunarlega þurfum við stöðugt að vera við kjötkatlana,“ segir Baltasar.

Hefði verið útópísk pæling

Auk þeirra leikara sem þegar hafa verið nefndir fara Íris Tanja Flygenring, Sólveig Arnarsdóttir, Guðrún Gísladóttir, Baltasar Breki, Björn Thors, Haraldur Ari Stefánsson, Birgitta Birgisdóttir, Helga Braga Jónsdóttir, Björn Ingi Hilmarsson, Aldís Amah Hamilton, Hlynur Atli Harðarson og Valter Skarsgård með hlutverk í Kötlu.

Íslenska er töluð í Kötlu sem Baltasar segir sæta miklum tíðindum í ljósi þess að verkefnið sé hugsað fyrir heimsmarkað. „Það hefði verið útópísk pæling fyrir bara örfáum árum að gera svona seríu á íslensku. Nú þykir það bara sjálfsagt mál. Það segir okkur að allt það sem við höfum verið að leggja inn í íslenska kvikmynda- og sjónvarpsþáttagerð er að skila sér. Búið er að plægja akurinn og okkur er treyst til að gera þetta á okkar eigin tungumáli. Mikið hefur verið rætt um að varðveita íslenska tungu á undanförnum árum og áratugum og ef þetta er ekki mikilvægur áfangi í þeirri baráttu þá veit ég ekki hvað. Íslenska er farin að heyrast ótrúlega víða.“

Einhverjar þjóðir munu döbba Kötlu, eins og gengur, en víðast hvar mun íslenskan bara hljóma með viðeigandi þýðingu á skjánum.

Hann segir streymisveiturnar einnig hafa breytt sinni nálgun almennt enda verður sífellt algengara að efni á öðru tungumáli en ensku nái sér vel á strik á heimsvísu.

Heiðarleiki og listrænt frelsi

Spurður um væntingar gerist Baltasar heimspekilegur. „Þetta getur orðið svaka smellur en líka ekki gengið. Og eflaust allt þar á milli. Aðalatriðið er að við vorum heiðarleg við gerð þessara þátta, fylgdum eigin sannfæringu. Þetta er gert af heiðarleika og miklu listrænu frelsi. Við gátum ekki gert þetta á annan hátt og stöndum fyrir vikið og föllum með því. Fjárhagslega skiptir þetta ekki öllu máli fyrir okkur heima en það blasir þó við að Netflix hlýtur að vera líklegra til að gera fleiri seríur hér á landi ef þessi gengur vel. Ég veit að það ríkir mikil eftirvænting hjá Netflix vegna Kötlu. Þættirnir fjalla auðvitað um fólk sem býr við mikla einangrun og mögulega tengir fólk betur við það núna eftir kórónuveirufaraldurinn en ella.“

Þess utan geta vinsældir verið seigfljótandi ferli, eins og við þekkjum. Ekki síst á risastórri efnisveitu eins og Netflix. „Það eru mörg dæmi um að þættir hafi ekki náð til fjöldans strax en slegið í gegn síðar. Það getur verið sitt hvað, vinsældir og vinsældir.“

– Og svo byrjaði að gjósa hér í fásinninu, kortéri fyrir frumsýningu. Varla er það verra.

„Nei, svo sannarlega ekki. Þetta hjálpar klárlega fókusnum. Ég var að vísu að vona að Katla færi sjálf af stað en það er líklega of sjálfhverft,“ segir Baltasar hlæjandi. „Gosið á Reykjanesi hefur vakið athygli langt út fyrir landsteinana og vonandi kemur þetta til með að styðja hvort við annað, gosið og þættirnir. Og ferðamenn byrja að streyma til landsins eftir langa mæðu, fyrst með viðkomu á Reykjanesi og síðan í Vík. Katla er auðvitað mikill óður til íslenskrar náttúru og náttúruaflanna heima. Maður vonar bara að gosið endist – án þess að setja þurfi sápu í það.“

Hann hlær.

Má ekki þynnast í súpunni

Líður nú að lokum þessa netspjalls okkar en ekki er hægt að sleppa Baltasar Kormáki án þess að spyrja hvort framhald verði á Kötlu enda þótt algjörlega sé á huldu frá þessum bæjardyrum séð hvernig þessari fyrstu þáttaröð lýkur.

„Það er allt opið hvað það varðar,“ svarar hann óræður á svip. „Þetta var ekki endilega hugsað þannig til að byrja með en möguleikinn er svo sannarlega fyrir hendi. Við erum með ákveðnar pælingar sem eru áhugaverðar enda viljum við alls ekki að það þynnist í súpunni. Að einhverju leyti veltur framhaldið þó að sjálfsögðu á viðtökunum og við eigum eftir að setjast yfir þetta með Netflix þegar þar að kemur. Hin hliðin á peningnum er sú að þetta er ofboðslega mikil og tímafrek vinna. Fólk gerir sér enga grein fyrir því. Svona átta þátta sería er ígildi fjögurra kvikmynda í fullri lengd. En skemmtileg er hún, þessi vinna. Og gefandi.“