Sjómannadagurinn aftur með breyttu sniði

Ásgeir Ingvarsson

ai@mbl.is

Vegna kórónuveirufaraldursins féll sjómannadagurinn niður fyrir ári. Þetta árið eru sóttvarnaaðgerðir ekki eins strangar en Hálfdan Henrysson segir að engu að síður verði hátíðahöldin í Reykjavík og Hafnarfrði ekki með hefðbundnu sniði og t.d. engin dagskrá í boði við höfnina núna á sunnudaginn.

Hálfdan er formaður sjómannadagsráðs höfuðborgarsvæðisins sem heldur utan um hátíðardagskrána í Reykjavík og Hafnarfirði. „Við megum ekki hafa mikinn mannfjölda samankominn á einum stað og því verður ekki hefðbundin skemmtidagskrá úti á Grandagarði við Reykjavíkurhöfn né við Hafnarfjarðarhöfn. Aftur á móti verða haldnir minni viðburðir og athafnir í samræmi við fjöldatakmarkanir,“ útskýrir Hálfdan og þykir miður að dagskráin þurfi að vera með breyttu sniði enn eina ferðina. „Sjómannadagurinn hefur vaxið mjög að vinsældum á síðustu árum og er það m.a. að þakka góðu framlagi Faxaflóahafna og Brims, áður Granda, sem hafa reynst mjög öflugir samstarfsaðilar. Upp á síðkastið höfum við fengið upp undir 40.000 manns í heimsókn út á Granda og einnig mikinn fjölda gesta á hátíðahöldin við Hafnarfjarðarhöfn.“

Verður að bíða til næsta sumars eftir skemmtikröftunum, sölutjöldunum og furðufiskunum sem venjan er að hafa til sýnis á bryggjunni. Hins vegar mun sjómannadagsnefnd veita heiðursmerki fyrir sjósókn í samræmi við gamla hefð, við fámenna athöfn sem fer fram síðdegis á sunnudag og kl. 10 um morguninn verður haldin minningarathöfn við Minningaröldurnar svokölluðu í Fossvogskirkjugarði. „Þar njótum við að vanda aðstoðar Landhelgisgæslunnar sem stendur heiðursvörð og leggur krans að minnismerkinu. Vill svo skemmtilega til að franskt herskip verður statt í höfn á sjómannadaginn og sendir hóp skipverja til að standa heiðursvörð við hlið landhelgisgæsluliða.“

Mikið meira en bara hátíð

Starfsemi sjómannadagsráðs höfuðborgarsvæðisins er umfangsmikil og hátíðahöld sjómannadagsins aðeins lítill hluti af starfinu. Vitaskuld fer heilmikið púður í undirbúning sjómannadagsins í venjulegu árferði enda mikill metnaður lagður í að bjóða almenningi upp á alls kyns afþreyingu og skemmtun en undir sjómannadagsráð heyra líka átta dvalarheimili fyrir aldraða, Happdrætti DAS og Laugarásbíó. „Til að ráða betur við öll þessi verkefni var afráðið fyrir nokkrum árum að leigja út rekstur Laugarásbíós. Þá á ráðið jörðina Hraunkot austur í Grímsnesi þar sem starfrækt var barnaheimili, félagsheimili og sumarbústaðir en fyrir hálfu öðru ári seldum við góðu fólki þann rekstur sem hefur aðlagað hann betur nútímaferðaþjónustu, en sjómannadagsráð á enn jörðina sjálfa,“ útskýrir Hálfdan og bætir við að samtals starfi um tvö þúsund manns hjá sjómannadagsráði og undirfélögum þess.

Sögu sjómannadagsins má rekja allt aftur til ársins 1929. „Sagan segir að sá gamli togari Hafstein hafi verið við veiðar á Halamiðunum, lítið fiskirí en veðrið gott. Þar sem togarinn vaggaði í rólegheitunum í morgunsárinu kom loftskeytamaðurinn Henry A. Hálfdansson fram í brúna og hélt þar mikla ræðu fyrir stýrimann á vakt og lýsti því hvernig hann sæi fyrir sér að halda sérstakan minningardag um sjómenn til að auka veg og virðingu stéttarinnar og auka skilning þjóðarinnar á þessu áhættusama starfi,“ útskýrir Hálfdan.

Til að gera langa sögu stutta var þessi sami loftskeytamaður kosinn formaður Félags íslenskra loftskeytamanna nokkrum árum síðar og árið 1936 sendi hann öðrum samtökum sjómanna bréf þar sem hann útlistaði hugmyndir sínar. Erindið fékk góðar viðtökur og var sjómannadagurinn fyrst haldinn hátíðlegur árið 1938. „Ári seinna var sett á stofn sérstök stefnuskrárnefnd til að vinna enn frekar að hagsmunum sjómanna og kvað stefnuskrá ráðsins á um að bæði tryggja að sjómannadagurinn yrði haldinn hátíðlegur ár hvert og líka að reist yrði davlarheimili fyrir aldraða sjómenn,“ segir Hálfdan. Sjómannadagsráð ætlaði líka að reisa minningarstyttu um látna sjómenn við Reykjavíkurhöfn, en úr því varð aldrei því sumum þótti ekki rétt að sjómenn reistu minnisvarða um sig sjálfa. Þess í stað fór allur krafturinn í að safna fyrir byggingu dvalarheimilis.“

Þar með upphófst mjög líflegt tímabil í skemmtanalífi höfuðborgarbúa því sjómenn voru djarfir, frumlegir og uppátækjasamir í fjáröflunartilraunum sínum. Ráku þeir m.a. dýragarð í Örfirsey, þar sem hægt var að sjá apa og ísbirni sem ekki fengu landvistarleyfi – eins og Hálfdan orðar það. Eins fengu þeir sæljón í garðinn og þá efndu þeir reglulega til feikivinsælla kabarett-sýninga í Austurbæjarbíói. „En mikil verðbólga á þessum tíma varð til þess að það fé sem safnaðist rýrnaði hratt að virði. Sjómannadagsráð leitaði því aðstoðar ríkisstjórnarinnar og tókst að fá að láni fé sem nýtt var bæði til byggingar hafnar á Húsavík og til að byggja Sólvang í Hafnarfirði. Fyrsta skóflustungn að Hrafnistu var tekin árið 1951 og húsnæðið tekið í notkun 1957. Árið 1954 fékk ráðið leyfi til að stofna happdrætti, og naut þar mikils velvilja Ólafs Thors en honum var síðar veitt fyrsta gullmerki Sjómannadagsráðs.“

Lífleg fjölskylduhátíð

Í áranna rás hefur yfirbragð sjómannadagsins tekið breytingum. Lengi vel var dagurinn ekki síst helgaður minningu þeirra sem létu lífið við að sækja sjóinn og segir Hálfdan að þegar sjómannadagsráð var stofnað hafi verið algengt að um 30 til 40 sjómenn færust ár hvert. Blessunarlega hefur starfsumhverfi sjómanna batnað til muna og þó að starfið sé hættulegt þá eru dauðsföll við fiskveiðar fátíð. Í takt við þessa þróun hafa hátíðahöld og skemmtiatriði fengið æ meira vægi í dagskrá sjómannadagsins. „Sjómannadagurinn er í dag lífleg fjölskylduhátíð sem eykur samhug meðal hinna ýmsu starfsgreina sem koma að fiskveiðum og minnir þjóðina alla á hve miklu máli sjósókn skiptir fyrir þjóðarhag.“