Rausnarskapurinn dregur dilk á eftir sér

Hann Youssef minn er malískur í aðra ættina, og af eyðsluvenjum hans grunar mig sterklega að ástkær eiginmaður minn sé kominn í beinan karllegg af Mansa Musa sem stýrði Malíveldinu á 13. og 14. öld.

Á þeim tíma var Malí stærsta gullframleiðsluland heims og í krafti gull- og saltnáma landsins auðgaðist Mansa Musa svo mikið að hann er talinn hafa verið einn af ríkustu mönnum mannkynssögunnar – ef ekki sá ríkasti.

Mansa Musa var múslimi og árið 1324 lagði hann af stað í pílagrímsför til Mekku, um það bil 4.300 km leið, og er ekki hægt að finna nokkur dæmi í sögubókunum um íburðarmeira ferðalag. Í fylgdarliði konungsins voru um 60.000 menn sem allir klæddust flíkum úr fegursta útsaumaða silki. Þar af voru 12.000 þrælar sem báru hver um sig nærri tvö kíló af gullstöngum. Þá komu með hópnum 80 kameldýr sem voru klyfjuð pokum fullum af gulli.

Eins og góðum múslima sæmir var Mansa Musa rausnarlegur og þeim fátæklingum sem hann mætti á leið sinni til Mekku gaf hann gull sem ölmusu. Þar sem hann hafði langa viðdvöl, s.s. í Kaíró, Medínu og Mekku, streymdi malískt gull inn í efnahaginn enda Mansa Musa eyðsluglaður og gjafmildur.

Mest voru áhrifin í Kaíró þar sem hópurinn gisti í þrjá mánuði, en þar bættist svo mikið gull inn í hagkerfið að það olli strax mikilli verðbólgu. Markaðsverð á gulli hríðlækkaði og um leið snarhækkaði verð á neysluvörum, og tók það meira en áratug fyrir hagkerfi Kairó að jafna sig á heimsókninni. Hafa hagfræðingar reiknað það út að sú verðbólga sem ferðalag Mansa Musa skapaði í Mið-Austurlöndum hafi valdið efnahagstjóni sem næmi um 1,5 milljörðum dala að núvirði.

Slys eða ásetningsverk?

Mansa Musa til málsbóta segja sumir sagnfræðingar að hann virðist hafa áttað sig á því á leiðinni heim úr pílagrímsförinni hvernig hann hafði stórskaðað þau svæði sem hann hafði heimsótt, og lét hann menn sína því heimsækja alla þá lánveitendur sem þeir gátu fundið og taka gull að láni á háum vöxtum til að reyna að koma aftur jafnvægi á peningamarkaðinn.

Aðrir telja að það hafi verið ætlunarverk hjá Mansa Musa að hleypa gullmarkaði Kaíró í uppnám enda var egypska höfuðborgin á þessum tíma miðstöð gullviðskipta. Kannski vakti það fyrir malíska kónginum að láta Timbúktú eða Gaó taka við hlutverki Kairó í gullhagkerfi heimsins, og máski að allur íburðurinn og rausnarskapurinn á leiðinni til Mekku hafi verið ein stór almannatengslaherferð til að koma Malí á kortið – og það í bókstaflegri merkingu, því þegar kortagerðarmenn á Majorka rissuðu upp miðalda-heimskortið fræga Atlas català árið 1375 gættu þeir þess að tiltaka sérstaklega staðsetningu Malíveldis og teiknuðu þar svartan konung í hásæti sínu, með stóra gullkórónu á höfði og gylltan hnött eða hnullung í annarri hendinni.

Boðskapur sögunnar er kannski sá að næst þegar lesendur fara í búðarferð með maka sem á það til að vera helst til eyðsluglaður í verslunum frönsku og ítölsku tískurisanna, þá sakar ekki að stíga lauflétt á bremsuna með því að segja: „En elskan mín, manstu ekki hvað gerðist í Kaíró á 14. öld?“

Verðbólguþrýstingur úr mörgum áttum

Það er ágætt að rifja upp söguna af Mansa Musa nú þegar margir óttast að framundan sé nýtt verðbólguskeið. Líkt og rausnarskapur malíska konungsins hafði neikvæðar afleiðingar til lengri tíma virðast rausnarlegar greiðslur bandarískra stjórnvalda í kórónuveirufaraldrinum ætla að draga dilk á eftir sér og hætta á að áhrifanna muni gæta um allan heim.

Sömu efnahagslögmál eiga við í dag og árið 1324 og hafa hagfræðingar sem vita sínu viti lengi varað við því að stjórnvöld í stærsta hagkerfi heims væru að ganga allt of langt með örvunaraðgerðum sínum. Er verðbólga nánast óhjákvæmileg ef nýjum peningum er dælt inn í hagkerfi án þess að samsvarandi aukning í verðmætasköpun eigi sér stað.

En til að gera illt verra standa Bandaríkin líka frammi fyrir verðbólgu vegna minnkaðs vöruframboðs. Þannig er t.d. verð á timbri í hæstu hæðum, m.a. vegna þess að ekki er nóg af timbri í boði á markaðinum til að mæta þörfum byggingariðnaðar sem núna er að vakna aftur til lífsins eftir kórónuveirufaraldurinn. Nemur verðhækkun timburs 124% bara á þessu ári. Flutningakerfum heimsins hefur líka gengið erfiðlega að bregðast við aukinni eftirspurn og flöskuhálsar myndast víða, með tilheyrandi töfum og hækkandi flutningskostnaði sem síðan smitast út í allt vöruverð. Bílaleigurnar, sem reyndu að minnka bílaflota sína eftir að faraldurinn lamaði ferðaþjónustugeirann, eiga núna í stökustu vandræðum með að skaffa ökutæki fyrir fólk á faraldsfæti og hefur verð á notuðum bílum rokið upp um 21% – bara í aprílmánuði nam hækkunin 10%. Ekki er hægt að biðja bílaframleiðendur um nýja bíla, því að skortur á tölvukubbum hefur orðið til þess að hægja hefur þurft á færiböndum bílaverksmiðjanna.

Til að bæta gráu ofan á svart eiga vinnuveitendur fullt í fangi með að fá fólk til starfa til að geta aukið framleiðslu og mætt þannig vaxandi eftirspurn – og það þrátt fyrir að margar milljónir Bandaríkjamanna séu á atvinnuleysisskrá. Er háum atvinnuleysisbótum kennt um en yfirvöld í Bandaríkjunum ákváðu að greiða viðbótarstyrk til þeirra sem misstu vinnuna í faraldrinum og eru bæturnar það háar að fyrir marga borgar sig ekki að vinna. Er stuðningurinn við atvinnulausa það rausnarlegur á sumum stöðum í Bandaríkjunum að jafngildir því fyrir fjögurra manna fjölskyldu að hafa um 100.000 dali í árstekjur.

Er komið að skuldadögum?

Bæði Janet Yellen, fjármálaráðherra Bandaríkanna, og Jerome Powell seðlabankastjóri hafa fullyrt að verðbólguskot síðastliðinna mánaða sé bara tímabundið: hagkerfið sé að koma upp úr lægð og að skammvinnt ósamræmi framboðs og eftirspurnar leiti jafnvægis. Vinnumarkaðstölur halda samt áfram að benda til þess, mánuð eftir mánuð, að bandaríska hagkerfinu gangi illa að koma framboðshliðinni í lag.

Enginn veit með vissu hvað gæti gerst næst. Á meðan Powell og Yellen halda fast í að allt lagist af sjálfu sér þá hefur t.d. Michael Burry – sem er þekktur fyrir að hafa stórgrætt á því að hafa séð fyrir hrun bandaríska skuldatryggingamarkaðarins – varað við kröftugu verðbólguskoti og hefur hann fjárfest fyrir hundruð milljóna dala í afleiðusamningum sem ættu að gefa vel af sér ef þróun verðbólgu heldur áfram með sama hætti.

Fjárfestirinn Peter Schiff, sem einnig sá fyrir vanda bandaríska fjármálageirans á sínum tíma, gengur enn lengra og segir það reglu hjá bandaríska seðlabankanum að reyna að draga upp sem fegursta mynd af ástandinu hverju sinni til að valda ekki óðagoti á mörkuðum. Hann reiknar með sársaukafullu verðbólguskeiði þar sem verð á vörum og þjónustu leiðréttist loksins bæði með tilliti til örvunaraðgerðanna sem gripið var til í faraldrinum og einnig allrar þeirrar innspýtingar sem stjórnvöld beindu inn í bandaríska hagkerfið í heilan áratug eftir hrun fjármálageirans.

Ef Schiff og Burry hafa á réttu að standa er ekki von á góðu, og ljóst að bandarísk stjórnvöld þyrftu þá að grípa til bæði sársaukafullra og óvinsælla aðgerða til að höggva á hnútinn, svipað og Paul Volcker gerði í embætti seðlabankastjóra á 8. og 9. áratugnum þegar hann skrúfaði stýrivexti upp í hæstu hæðir og hratt af stað samdráttarskeiði á árunum 1980 til 1982 en endaði um leið langt kreppuverðbólguskeið og lagði grunninn að löngu tímabili stöðugleika og hagvaxtar.