Viðurkennd sérstaða landbúnaðarframleiðslu

Nokkur hiti hefur hlaupið í umræður um fríverslunarsamning Breta og Ástrala sem kynntur var á dögunum. Ágreiningurinn er ekki nýr af nálinni þegar um slíka samninga er að ræða, hann snýst um landbúnaðarmál. Því fer víðs fjarri að íslenskir bændur eða fyrirtæki í landbúnaðarframleiðslu skapi sér sérstöðu með fyrirvörum og andstöðu þegar fríverslun er á döfinni. Hvarvetna er talið að önnur lögmál gildi um viðskipti með landbúnaðarvörur milli landa en annan varning.

Sérstaða landbúnaðar er til dæmis viðurkennd á skýran hátt í sáttmálum Evrópusambandsins. Fjárhagslegur stuðningur við landbúnað innan þess er mikill eins og sést á útgjöldum á sameiginlegum fjárlögum sambandsins og margvíslegum undanþágum sem landbúnaður nýtur, þar á meðal frá samkeppnisreglum.

Kola- og stálsambandið, forveri ESB, lagði með þátttöku sex ríkja grunn að sameiginlegum markaði með kol og stál og rauf í upphafi sjötta áratugarins pólitíska og viðskiptalega eingangrun Þjóðverja. Um miðjan áratuginn ákváðu ríkin sex að stofna til sameiginlegs markaðar um fleiri vörur. Að tekið yrði ríkt tillit til hagsmuna landbúnaðar réð úrslitum um stuðning Frakka. Fjórðungur vinnuafls í Frakklandi starfaði þá við landbúnað og fulltrúar bænda réðu miklu á franska þinginu. Þessi staðreynd setti árið 1957 svip sinn á gerð Rómarsáttmálans, stofnskrá þess sem nú er Evrópusambandið. Sameiginlegur evrópskur landbúnaðarmarkaður í skjóli tollverndar og niðurgreiðslna hélt lífi í frönskum smábændum. Nú má rekja 18% landbúnaðarframleiðslu innan ESB til Frakklands og eru umsvif fransks landbúnaðar meiri en þýsks eða ítalsks.

Frakkar hafa alla tíð staðið vörð um hagsmuni landbúnaðar innan ESB. Í gildandi sáttmálum ESB er ESB-þinginu veitt mjög víðtæk heimild til að ákveða að hvaða marki ákvæði laga og reglna eiga við um landbúnaðarkerfið innan sambandsins. Veita má undanþágur að því gefnu að tekið sé mið af fimm meginmarkmiðum sameiginlegu landbúnaðarstefnunnar sem upphaflega var mótuð 1962.

Samkvæmt 42. gr. sáttmálans um starfshætti ESB (TFEU) ákveður löggjafi ESB hve þungt samkeppnisreglur vega á sviði landbúnaðarmála með tilliti til landbúnaðarstefnu ESB. Dómstóll ESB hefur úrskurðað að samkeppnisreglur víki stangist þær á við markmið landbúnaðarstefnunnar.

Þetta er mikilvæg meginstefna sem skapar forskot fyrir framleiðendur innan ESB gagnvart erlendum mörkuðum. Stór- og smáframleiðendur landbúnaðarvara hér á landi standa höllum fæti gagnvart innflutningi frá ESB-löndum þegar kemur að svigrúminu innan ESB í krafti landbúnaðarstefnu.

Til að starfsskilyrði landbúnaðar hér séu sambærileg og í nágrannalöndunum ber að tryggja svigrúm innlendra framleiðenda landbúnaðarvara innan þess ramma sem EES-aðildin heimilar. Á þetta skortir. Þá ætti að sjá til þess að samhengi sé milli lagaskilyrða afurðastöðva og vinnslustöðva í landbúnaði til hagræðingar í rekstri og þess hvernig tollum er beitt til að vernda innlendan landbúnað. Sé ekki stigið til jarðar í þessu efni á réttan hátt verða kollsteypur eins og gerðist með misráðnum tollasamningi við ESB árið 2015.

Samið við Breta

Bretar voru aðilar að ESB þegar tollasamningurinn var gerður árið 2015. Við úrsögn þeirra úr sambandinu breyttust forsendur samningsins og er nú unnið að endurskoðun hans í viðræðum við ESB.

Breska ríkisstjórnin fetar sig hins vegar skref fyrir skref til viðskiptasamninga við önnur ríki eftir ESB-úrsögnina og brotthvarfið af EES-markaðnum. Vegna ESB-aðildarinnar hafði þekking og reynsla við gerð fríverslunarsamninga við aðrar þjóðir glatast innan breska stjórnkerfisins. Í tæplega hálfa öld sáu embættismenn ESB um gerð slíkra samninga fyrir hönd Bretlands. Meðal lykilraka úrsagnarsinna var að Bretar ættu að semja sjálfir á grundvelli eigin hagsmuna beint við aðrar þjóðir um viðskipti og það á skemmri tíma en þegar 27 önnur ríki ættu einnig hlut að máli og hvert og eitt vildi að eigin hagsmuna yrði gætt sérstaklega. Innan ESB dugar ekki lausn gagnvart ríkjum utan sambandsins hún verður einnig að nást innbyrðis. Leitað er málamiðlana þótt yfirþjóðlegt vald og atkvæði ráði að lokum á sviði landbúnaðar- og sjávarútvegsmála.

Bretar fengu æfingu við að standa á eigin fótum með fríverslunarsamningi við EES/EFTA-ríkin, Ísland, Liechtenstein og Noreg, sem kynntur var 4. júní 2021. Í tilkynningu íslenska utanríkisráðuneytisins um samninginn segir að hann sé „framsækinn“ og nái „til flestra sviða viðskipta á milli ríkjanna og reglna sem hafa áhrif á þau“. Kjarnahagsmunir Íslands séu tryggðir fyrir útflutning, þ.m.t. fyrir sjávarútvegs- og landbúnaðarvörur. Samningurinn auðveldi þjónustuviðskipti milli ríkjanna auk þess sem íslensk fyrirtæki hafi aðgang að opinberum útboðum í Bretlandi. Þá sé tekið á loftslagsmálum auk þess sem í fyrsta sinn í fríverslunarsamningi sem Ísland gerir sé „að finna sérstakan kafla um jafnréttismál og valdeflingu kvenna í viðskiptum“.

Samningsskjalið sem birtist á vef stjórnarráðsins er 271 bls. Það kann að taka breytingum við lögfræðilega yfirferð. Gunnar Þorgeirsson, formaður Bændasamtaka Íslands, sagði við Morgunblaðið 7. júní að við fyrstu sýn virtist sér að bændur gætu „unnið með þennan viðskiptasamning“. Samningurinn þjónaði hagsmunum Íslendinga.

Smáræði miðað við Ástrala

Samningurinn við Breta gefur Íslendingum tækifæri til aukins útflutnings á lambakjöti og skyri með tollfrjálsum innflutningskvótum, 692 tonnum fyrir lambakjöt og 329 tonnum í skyri. Segir utanríkisráðuneytið að þetta stækki Evrópumarkað fyrir íslenskar landbúnaðarafurðir verulega – án þess að aðrar þjóðir fái meiri heimildir til innflutnings hingað. Íslendingar veiti Bretum tollfrjálsa innflutningskvóta fyrir 19 tonnum af osti og 18,3 tonnum af unnum kjötvörum.

Engar líkur eru á að þessar heimildir til útflutnings á íslenskum landbúnaðarvörum til Bretlands valdi þar uppnámi, að minnsta kosti ekki miðað við fjaðrafokið vegna fríverslunarsamningsins við Ástrala, bestu bandamenn Breta. Ótti við ástralskt nautakjöt kann að stofna fríverslunarsamningnum í hættu.

Til að milda áhrif ástralska samningsins er gert ráð fyrir að hann komi ekki að fullu til framkvæmda fyrr en 15 árum eftir að hann er fullgiltur. Þrátt fyrir þetta spá einhverjir gjaldþroti nautgriparæktar í Bretlandi og að samningurinn grafi undan öllum búskap með aukinni samkeppni. Varað er við vaxtarhormónum í áströlsku kjöti. Þá sé ekki unnt að keppa við jafnstór bú og séu í Ástralíu. Talsmenn samningsins segja alltof mikið gert úr hormónahættunni og engin rök sýni að skepnur hagi sér á annan veg á stórum búum en smáum. Gagnrýni í þessa veru sé fastur liður umræðu við gerð fríverslunarsamninga. Höfuðmáli skipti að Bretar hafi frelsi og getu til að gera slíka samninga á eigin forsendum. Það verði þeim til minnkunar að klúðra því vegna nautakjöts.

Bretar lutu sameiginlegri landbúnaðarstefnu ESB og máttu ekki gera eigin fríverslunaramninga. Viðbrigðin eru því mikil nú fyrir breska bændur og margir þeirra óttast frelsið.

Íslensk stjórnvöld gera fríverslunarsamninga og stunda viðskipti með landbúnaðarvörur á EES-markaðnum án þess að lúta ESB-landbúnaðarstefnunni. Íslensk landbúnaðarstefna á að styðja innlendan landbúnað innan fríverslunarsamninga. Hér gilda sömu lögmál í þessu efni og annars staðar.