Of mikið af alhæfingum

Þrír fræðimenn vinna nú að verkefni sem snýr að því að rannsaka upplifun aðfluttra Íslendinga og erlendra innflytjenda af aðlögun í byggðarlögum á landsbyggðinni. Fræðimennirnir eru Unnur Dís Skaptadóttir, prófessor í mannfræði við Háskóla Íslands, Pamela Innes, dósent í mannfræði við Háskólann í Wyoming, Bandaríkjunum, og Anna Wojtynska, nýdoktor í mannfræði við HÍ.

„Við höfðum allar komið að rannsóknum á aðstæðum innflytjenda á Íslandi og vildum sameina krafta okkar í þessu verkefni,“ segir Unnur. „Ég og Pamela ákváðum að sækja saman um styrk frá Vísindasjóði Bandaríkjanna, sem við svo fengum. Síðan fengum við Önnu með okkur í verkefnið sem nýdoktor.“

Anna segir hana og Pamelu sjálfar taka með sér inn í verkefnið ákveðna reynslu af því að vera innflytjendur á Íslandi. Anna kemur frá Póllandi hefur búið hér í næstum 20 ár en Pamela er frá Wyoming og kom hingað fyrst fyrir um tíu árum. „Engin okkar hefur þó búið á strjálbýlu svæði, hvorki á Íslandi né annars staðar,“ bætir Unnur við.

Einblínt á landsbyggðina

Þær stöllur dveljast tvo til þrjá mánuði á hverjum stað fyrir sig áður en farið er á þann næsta. „Við tökum viðtöl við fólk og tökum þátt í viðburðum sem haldnir eru í bæjarfélögunum,“ segir Unnur. „Við tölum við mismunandi hópa fólks, fólk sem hefur flutt þangað frá öðrum löndum, fólk sem hefur flutt frá öðrum bæjarfélögum en einnig aðra bæjarbúa til að fá mynd af hvað þeim finnst um þær breytingar sem eru að verða á svæðinu er fólk flyst þangað. Við spyrjum fólk hvað það telji mikilvægt og skilgreinum það ekki fyrir það.“

Pamela bætir við: „Vanalega gerum þetta einfaldlega með því að dveljast á staðnum, hefja samræður við fólk og spyrja það um aðra sem við gætum rætt við.“ Stundum hafi þær þó tengiliði á svæðinu áður en komið sé þangað sem geti svo bent þeim á viðmælendur sem svo bendi þeim á aðra. „Þetta er kallað snjóboltaaðferðin,“ segir Unnur.

Aðspurðar segja þær stöllur nokkrar ástæður fyrir því að þær einblíni á byggðarlög úti á landi en ekki á höfuðborgarsvæðinu. „Það hefur verið gerður fjöldi rannsókna á aðstæðum innflytjenda á þéttbýlum stöðum en það er nú vaxandi áhugi á strjálbýlli svæðum í Evrópu,“ segir Unnur. „Hingað til hefur verið gert ráð fyrir því að strjálbýl svæði séu einsleit en rannsóknir sýna að þau eru mjög fjölbreytileg,“ bætir hún við.

„Eitt sem við tókum með í reikninginn var að saga þessara staða er mjög ólík er varðar fólksflutninga og innflytjendur,“ segir Pamela. „Það var því áhugavert að skrásetja þessa sögu, bæði til að átta sig á hverjum stað fyrir sig en einnig til að bera saman ólíka staði með tilliti til fólksflutninga.“

Þær segjast hafa nú þegar séð mikinn mun á milli staða en þær hafa verið við rannsóknir í Skagafirði og á Vestfjörðum og fara næst til Húsavíkur áður en þær færa sig á Reyðarfjörð og síðar sunnar á landið.

„Hvaða hópar koma þangað, hversu stórir, komu þeir nýlega eða fyrir áratugum og hvers konar efnahagsástand býr fólk við?“ segir Unnur um mismuninn á milli svæða. Þá segir hún að áður hafi verið rannsakað af hverju fólk flyst burt frá strjálbýlum svæðum en ekki afhverju það flyst til þeirra sem sé eitt af því sem þær einblíni á í sinni rannsókn. „Við skoðum þá sem flytja vegna lífsstíls og vinnu auk flóttafólks. Það er oft mjög meðvituð ákvörðun hjá fólki að flytjast út á land.“

„Þegar hópur fólks frá sama landi flytur í lítinn bæ úti á landi hefur það áhrif á bæinn en maður myndi ekki taka eftir því í borg á við Reykjavík,“ bætir Anna við.

Tungumálið mikilvægt

Hver er tilgangurinn með rannsókn af þessu tagi?

„Að skapa þekkingu,“ segir Anna.

Pamela tekur undir þetta. „Við erum að vinna á Íslandi en spurningarnar sem við spyrjum og svörin sem við fáum eru mikilvæg um heiminn allan. Við erum að bæta við þekkingu sem varpar ljósi á efnahagsleg, pólitísk og félagsleg áhrif, ekki bara á Íslandi heldur alls staðar þar sem fólksflutningar eiga sér stað á strjálbýlum svæðum. Og það er alls staðar,“ segir hún.

„Þar sem við tölum einnig við þá sem búið hafa lengi á svæðinu fáum við ítarlegar upplýsingar um þær breytingar sem hafa átt sér stað og hvort þeir sjái þær sem jákvæðar eða neikvæðar,“ segir Pamela.

Í fyrri rannsóknum þeirra Unnar, Önnu og Pamelu hefur íslenska tungumálið skipað stóran sess. „Rannsóknir Pamelu hafa að mestu leyti snúist um tungumál. Mínar rannsóknir hafa snúist um mismunandi hópa innflytjenda hér á landi og þær hafa margar endað á því að snúast um þekkingu á íslensku jafnvel þótt það hafi ekki verið upphaflegt markmið. Tungumálið kemur mikið upp í viðtölum við fólk,“ segir Unnur, en Anna hefur lagt áherslu á pólska innflytjendur og hennar rannsóknir hafa einnig snúist í kringum tungumál.

„Tungumálið er mikilvægt, en mér hefur ekki fundist það jafn mikilvægt og umræðan á Íslandi sýnir. Það er frekar eitthvað sem Íslendingar hafa áhyggjur af,“ segir Unnur.

Anna bætir við að tungumálið sé ekki nauðsynlegt svo fólk geti fótað sig í samfélaginu en það sé þó mikilvægur þáttur í því. „Þetta er mikilvægt málefni, en við myndum ekki segja að fólk verði að læra íslensku eða neitt slíkt,“ segir hún.

Hvaða þættir eru þá mikilvægir, um hvað spyrjið þið?

„Við spyrjum innflytjendur hvort þeir taki þátt í og séu velkomnir í hópum innan samfélagsins,“ segir Pamela.

„Aðgangur að þjónustu er líka mikilvægur,“ segir Unnur. „Þekking á þeirri þjónustu sem er í boði. Hvernig þau frétta af því hvað sé í boði,“ segir hún en einnig skoði þær hvernig staðið sé að þessum málum meðal stofnana á svæðinu.

„Við skoðum einnig hvaða atvinnutækifæri séu fyrir fólk á svæðinu auk lífsgæða almennt, til dæmis hvernig sé fyrir fjölskyldur með börn að búa á svæðinu,“ segir Anna.

Unnur segir að ekki sé um megindlega rannsókn að ræða þar sem niðurstöður verða settar fram í tölum heldur reyna þær að finna ákveðin þemu sem þær sjá í viðtölum og á meðan þær dveljast á þeim stöðum sem rannsakaðir eru. „Við reynum einnig að skoða þetta í heildrænu samhengi.“

Kórónuveirufaraldurinn hamlaði þeim stöllum mikið í rannsókninni. „Faraldurinn truflaði okkur mikið og seinkaði öllum okkar áætlunum,“ segir Unnur.

„Eins og við sögðum áðan þá reyndum við að taka þátt í viðburðum til að fá tilfinningu fyrir því hvað væri að gerast en á ákveðnum tíma var bara ekkert að gerast,“ segir Anna. „Þó okkur hafi verið mjög vel tekið þá vorum við ekki alltaf velkomnar á ákveðna viðburði því við komum frá Reykjavík þar sem hæsta hlutfall smitaðra var og svo framvegis. En á hinn bóginn þá sáum við að faraldurinn hafði önnur áhrif á fólk á landsbyggðinni, til að mynda því fólki finnst það öruggara á þessum stöðum,“ segir hún en þær hafa vegna faraldursins reitt sig í meira mæli á einstaklingsviðtöl en þær ætluðu, vegna fjölda- og fjarlægðartakmarkana.

Fólksflutningar að aukast

Af hverju er mikilvægt að gera svona rannsókn?

„Mér finnst mikilvægt, bæði sem fræðimaður og persónulega, að raddir fólksins, sem fræðimenn skrifa um og stjórnmálamenn taka ákvarðanir um, heyrist,“ segir Pamela. „Við förum á staðina til að tala við þetta fólk og þeirra raddir fá pláss til að heyrast í þeim greinum sem við síðan birtum í kjölfarið. Vegna áhrifa loftslagsbreytinga og þeirra átaka sem eiga sér stað um allan heim verður auk þess sífellt meira um fólksflutninga. Við viljum vita hvernig við gerum ferli flutninga betra fyrir fólk, svo það finni fyrir öryggi, finnist það velkomið og skilji þær áskoranir sem það stendur frammi fyrir. Ég held að það sé mjög mikilvægt.“

Unnur bætir við að það sé mikilvægt fyrir okkur öll að sjá samfélagið sem hreyfanlegt og breytanlegt en ekki eitthvað sem er stöðugt og ávallt eins.

„Fólksflutningar eru stórt umræðuefni um allan heim í dag,“ segir Anna. „Við getum skoðað flutninga fólks á strjálbýlum svæðum betur en í borgum og þess vegna getum við sagt hvernig aðfluttum líður og hvað öðrum finnst um aðflutta. Við viljum bæta við umræðuna,“ segir hún.

„Það er svo mikið af alhæfingum sem notaðar eru í umræðunni sem ekki eru byggðar á staðreyndum,“ bætir Unnur við. „Okkar hlutverk sem fræðimenn er að bæta þekkingu við þessa umræðu,“ segir hún en markmið hópsins er að gefa út nokkrar fræðigreinar byggðar á rannsóknunum, kynna niðurstöðurnar fyrir öðrum og veita ráðgjöf til sveitarfélaga og annara á svæðunum ef þess verður óskað.

Veglegur styrkur

Styrkurinn sem rannsóknin hlaut frá Vísindastofnun Bandaríkjanna var veglegur. Tæplega 900 þúsund bandaríkjadölum, jafngildi tæplega 112 milljóna króna, var veitt til verkefnisins. Styrknum er ætlað að dekka allan kostnað við rannsóknina fram að sumrinu 2023, þar á meðal allan ferðakostnað og laun Önnu sem nýdoktors. Þá hafa Unnur og Pamela þurft að minnka við sig í vinnu í sínum stöðum hja HÍ og Háskólanum í Wyoming þar sem þær sinna meðal annars kennslu.

Að lokum segjast Unnur, Pamela og Anna ekki geta tjáð sig um niðurstöður rannsóknarinnar á þessari stundu þar sem það gæti haft áhrif á þá sem muni taka þátt í henni síðar meir. „Við höfum þó nú þegar farið að kynna fyrstu niðurstöður á rannsóknarráðstefnum,“ segir Unnur.