Ég hélt hann væri dáinn

Það er nokkuð einkennileg tilfinning að bruna á fína bílnum sínum til fundar við flóttafólk sem á nákvæmlega ekkert. Engar veraldlegar eigur, ekkert húsnæði, ekkert heimaland, enga peninga. Varla meira en fötin sem það stendur í. Það er þó ekki það versta því hjónin Zeba og Khairullah þurftu að skilja litla barnið sitt eftir í Afganistan.

Hjónin eru bæði hámenntuð og hafa unnið fyrir ríkisstjórnina, hún í jafnréttis- og kvennamálum. Þau tilheyra því hópi fólks sem er í hvað mestri lífshættu. Eina leiðin til að halda lífi var að flýja land og fyrir guðs mildi hafði Zeba stundað hér nám í fyrra við Jafnréttisskólann sem er liður í alþjóðlegri þróunarsamvinnu íslenskra stjórnvalda. Hún var því sett á dýrmætan lista fólks sem Ísland bauð skjól. Kornabarnið var næstum dáið í öngþveitinu fyrir utan flugvöllinn og þurftu hjónin því að taka þá erfiðu ákvörðun að skilja drenginn eftir í þeirri von að fá hann síðar til sín.

Þeir hefðu drepið mig

Við setjumst niður á skyndibitastað í nágrenni við húsnæði Útlendingastofnunarinnar þar sem hjónin dvelja. Blaðamaður spyr um bakgrunn og fær að vita að Zeba er með BA-próf í hagfræði og hefur verið í meistaranámi í jafnréttis- og kvennafræðum í háskólanum í Kabúl en gat ekki lokið því námi sökum kórónuveirufaraldurs og ástandsins í heimalandinu. Hún hefur starfað í ráðuneyti kvennamála og einnig í forsætis-, dómsmála- og fjármálaráðuneytinum þar sem hún vann við kynjaða fjárlagagerð.

„Ég var á þriðju önn en veit að ég fæ ekki að klára það nám því að talibanar myndu aldrei leyfa það. Allir bekkjarfélagar mínir eru áhyggjufullir, enda verður það fyrsta fagið sem talibanar munu taka af námskrá,“ segir Zeba sem vegna menntunar sinnar og starfs var í stórhættu í Afganistan eftir að talibanar tóku völdin nú fyrir skömmu.

„Þeir hefðu drepið mig. Þeir voru byrjaðir að ganga hús úr húsi að leita að fólki sem vann fyrir ríkisstjórnina og þá sérstaklega konum. Við vorum í stórhættu en ég hef einnig stýrt mörgum vinnustofum um kvenréttindi og verkefni mín hafa verið fjármögnuð af UN-Women. Hefðu þeir vitað þetta allt saman myndu þeir drepa mig,“ segir Zeba.

Hún fæddist ári áður en stjórnartíð talibana hófst árið 1996 og var aðeins barn að aldri þegar þeir voru hraktir frá völdum.

„Þegar ég var um fimm ára voru talibanar við völd og voru bækistöðvar þeirra nálægt húsinu mínu. Ég man að ég var stuttklippt eins og strákur og eitt sinn kom talibani til mín og vinkonu minnar og spurði hvort ég væri stelpa eða strákur. Vinkonan svaraði að ég væri stelpa og þá spurði hann hvers vegna ég væri ekki með slæðu. Og ég sem var bara fimm ára. Á þeim tíma gekk ég í skóla en það var falinn skóli rekinn af konu sem vann fyrir mannréttindasamtök. Hún kenndi okkur í laumi frá talibönum en þegar ég var um sex ára fóru þeir frá völdum.“

Seinna átti Zeba eftir að snúa sér að jafnréttismálum eins og fyrr segir og kom hún hingað í janúar 2020 í skiptinám í Jafnréttisskóla Háskóla Íslands. Hér dvaldist hún í hálft ár.

Talibanar komust í öll gögn

Eiginmaður Zeba, Khairullah, er einnig hámenntaður en hann lærði stærðfræði í Kabúl og fékk síðan vinnu hjá afgönskum stjórnvöldum. Síðar fékk hann námsstyrk og lauk þá MBA-prófi í Indlandi.

„Ég kom aftur til Afganistan 2017 og hóf störf hjá Amnesty International og þaðan fór ég í ráðuneyti kvennamála og vann sem forritari. Þar hef ég unnið í tvö ár. Við Zeba kynntumst í ráðuneytinu og höfum verið saman í næstum tvö ár og erum gift með lítið barn,“ segir Khairullah og segist hafa samhliða vinnu sinni fyrir kvennamálaráðuneytið unnið á skrifstofu forsetans og þar var hann einmitt við störf þegar talíbanar tóku yfir landið.

„Af því að hann vann á skrifstofu forsetans var líf hans í hættu. Talíbanar vilja ná til allra sem þar störfuðu,“ segir Zeba.

„Sumir af vinnufélögum hans fengu símtöl frá talíbönum þar sem þeim var hótað öllu illu ef þeir yfirgæfu Kabúl. Við höfðum miklar áhyggjur og skiptum því stanslaust um viðverustað því talíbanar komust í öll gögn þarna og höfðu heimilsföng allra starfsmanna,“ segir Zeba og Khairullah bætir við að talíbanar hafi verið fljótir að komast yfir alla gagnagrunna skrifstofu forsetans.

„Þarna voru upplýsingar um alla sem unnið hafa með erlendum ríkjum, fingraför og annað, og nú eru þeir að leita að þessu fólki. Tveimur dögum eftir að þeir tóku yfir sáum við að við værum ekki óhult þar sem við vorum því þeir höfðu nú allar upplýsingar um okkur. Það var mikil stress í gangi og við fluttum til mömmu hennar og planið var að færa okkur sífellt á milli ættingja,“ segir hann.

Bankarnir eru tómir

Hjónin segja að þau hafi vitað að talíbanar myndu ná völdum þegar herir NATO og Bandaríkjanna færu úr landi en að þau hafi haldið að þau hefði meiri tíma til að flýja.

„Við héldum ekki að þetta myndi gerast svona hratt; við héldum að það tæki um hálft ár. En við vorum búin að ákveða að næðu talíbanar Kabúl yrðum við að flytja í annað land en bjuggumst aldrei við að við þyrftum að fara nánast án fyrirvara. Þetta gerðist allt svo snöggt. Daginn sem talíbanar tóku yfir var ég bara á skrifstofu minni. Þegar ég fór úr vinnunni voru allir íbúar úti á götunum; fólk vissi ekkert hvað það ætti að gera eða hvert það ætti að fara. Það gekk enginn strætisvagn og það var ekki hægt að fara með bíl, þannig ég gekk í fimm tíma til að komast heim. Það voru allir hræddir,“ segir Khairullah.

„Þennan dag fór ég í bankann til að taka út peninga en þar var enga peninga að fá. Fullt af fólki stóð í biðröðum við bankann. Ég er búin að vinna fimm eða sex ár og allt mitt sparifé er í banka. Og nú eiga bankarnir enga peninga. Aðeins örfáir náðu einhverjum aurum út. Ég veit ekkert hvort ég sjái peningana mína nokkurn tímann aftur,“ segir Zeba.

„Bankarnir eru núna tómir. Það ganga sögur um það að forsetinn og vinir hans hafi tekið út úr seðlabankanum 169 milljónir dollara í reiðufé og svo flúðu þeir land í flugvél,“ segir Khairullah.

„Hann tæmdi bankana.“

Arsalan þýðir hugrekki

Og þið eigið lítinn dreng?

„Já, hann er 52 daga gamall og heitir Arsalan,“ segir Khairullah og útskýrir að nafnið þýði hugrekki. Orð sem á vel við í dag því þau hafa þurft að sýna mikið hugrekki.

„Daginn sem við flúðum var mikið öngþveiti við flugvöllinn og talið er að þennan dag hafi um milljón manns verið þar. Þetta var miðvikudaginn 25. ágúst, daginn áður en sprengjuárásin var gerð á flugvellinum,“ segir Khairullah og útskýrir að þau hafi þá verið komin með leyfi til að fara til Íslands og staðfestingu um það í tölvupósti.

„Við vorum með íslenska fánann, vegabréfin og tölvupóstinn og með þessu áttum við að fá að fara inn á flugvöllinn,“ segir hann.

„Okkur var sagt að halda út á völl þarna um nóttina og við lögðum af stað að heiman í bíl, ég og eiginmaður minn, bróðir, systir, mágur, mamma og barnið okkar. En þegar við nálguðust flugvöllinn sáum við að ekki var hægt að keyra þar nálægt því þarna voru þúsundir manna í kös,“ segir Zeba.

Hjónin fóru því úr bílnum og hélt Khairullah á Arsalan litla.

„Það var verið að skjóta úr byssum. Ég hafði miklar áhyggjur af litla barninu, að heyrn hans myndi skaðast af hávaðanum,“ segir hún.

Khairullah hélt á barninu og reyndi að komast að hliðinu þar sem þeim yrði hleypt í gegn. Troðningurinn var svo mikill að allt í einu tók Khairullah eftir því að barnið hafði misst meðvitund.

„Hann hreyfðist ekki og var orðinn kaldur og opnaði hvorki augun né munninn. Ég hélt hann væri dáinn. Ég fór með hann að húsi þarna í nágrenninu og fékk að fara þar inn. Ég setti hann niður og byrjaði að hnoða brjóstkassann og þá tók hann að anda á ný.“

Of margar sorgarsögur

„Ég var í sjokki, en á þessum tíma var Zeba í röðinni til að sýna pappírana okkar. Ég hringdi í hana og sagði henni að við værum að fara til baka,“ segir hann og segir að barnið hafi líklega hætt að anda vegna súrefnisskorts af völdum troðningsins.

„Fólk var að ýta á hvert annað stanslaust,“ segir Zeba.

„Við fórum svo aftur að bílnum og ég náði sambandi við starfskonur Jafnréttisskólans, sem við vorum í stöðugu símasambandi við. Þær sögðu okkur að það væri verið að skoða hvort við kæmumst inn á flugvöllinn eftir annarri leið. Ég setti því barnið í bílinn og fór að athuga málið. Við treystum okkur ekki með barnið því við vissum ekki hvernig ástandið væri þarna. Ég sagðist koma aftur í bílinn ef ég sæi að þetta væri í lagi en svo reyndist þessi lausn fela í sér að fara aftur í gegnum þvöguna en með aðstoð hermanna,“ segir Zeba og útskýrir að þau hafi þvælst þarna fram og til baka þar til þau ákváðu að halda áfram án barnsins.

„Það voru öskur og læti en íslenskur starfsmaður á flugvellinum sem við höfðum verið sett í samband við sendi sérsveit eftir okkur og aðstoðaði okkur síðan við að komast í gegn hjá amerísku hermönnunum. Við vorum hrædd um líf sonarins, að hann myndi ekki lifa af troðninginn. Það voru ungabörn sem dóu þarna. Sum vegna súrefnisskorts og sum vegna þess að þau tróðust undir. Sum barnanna hafa orðið viðskila við foreldra sína. Það eru of margar sorgarsögur,“ segir Khairullah dapur í bragði.

„Svo komumst við um borð í herflugvél og flugum til Pakistan. Þar vorum við í sólarhring og flugum svo til Danmerkur og þaðan hingað.“

Framtíð fyrir soninn

Litli Arsalan varð eftir hjá ömmu sinni og frænku.

„Mamma mín og systir hugsa um barnið en það þarf tvo til, hann er svo óvær og með magakveisu. Ég var með hann á brjósti en nú fær hann þurrmjólk úr pela,“ segir hún.

„Þetta var afar erfið ákvörðun,“ segir Khairullah og kona hans tekur undir það.

Hún strýkur tár af hvarmi.

Þau vinna nú að því að fá barnið heim til Íslands.

„Við tókum þessa ákvörðun fyrir hans framtíð. Hann myndi ekki eiga neina framtíð í Afganistan. Það er óvíst að þar verði friður. Ég vil að barnið okkar fái annað líf en við. Þess vegna urðum við að skilja hann eftir svo við gætum komist út úr Afganistan,“ segir Zeba og segir að barnið hefði ekki átt framtíð ef foreldrar þess hefðu verið drepnir í heimalandinu.

„Auk þess að vera menntuð og hafa unnið fyrir stjórnvöld erum við af Hazara-þjóðflokki sem eru stöðugt undir árásum frá talíbönum og ISIS,“ segir Khairullah.

Hvernig ætlið þið að fá barnið hingað?

„Við vorum í sambandi við Irmu [Erlingsdóttur, prófessor við HÍ og forstöðumann Jafnréttisskólans] og hún sagði okkur þegar við vorum enn á flugvellinum í Kabúl að íslensk stjórnvöld hefðu samþykkt að systir mín fengi að koma hingað með barnið okkar. Það átti að láta reyna á þetta strax á miðvikudeginum ef það skapaðist opnun inn á flugvöllinn eftir öruggari leið en það gerðist ekki. Ástandið var orðið of hættulegt. En ég óska þess að mamma fái líka að koma,“ segir Zeba, en móðir hennar er fæðingarlæknir.

„Systir mín er ung og hefur enga reynslu af ungabörnum. Það þarf tvo til að sinna honum á þessu langa ferðalagi; hann er mjög óvær. Hann grætur mikið,“ segir hún.

„Núna er flugvöllurinn óstarfhæfur og ekki hægt að fljúga þaðan. Talíbanar segjast ætla að flytja inn tæknifólk frá Tyrklandi til að hægt verði að opna flugvöllinn. En ég veit ekki hvenær það verður,“ segir hún.

Ungu hjónin hafa líka að vonum miklar áhyggjur af vinum og vandamönnum sem enn eru í Afganistan.

„Eldri bróðir minn vann sem öryggisvörður fyrir Ameríkana. Hann hefur margreynt að komast úr landi til að bjarga sér en það hefur ekki tekist. Yngri bróðir minn komst til Bandaríkjanna,“ segir Khairullah.

Fólk hefur misst vonina

Nú hafa Zeba og Khairullah lokið sóttkví og dvelja í bráðabirgðahúsnæði. Framtíðin er algjörlega óráðin, enda eru þau nú allslaus í nýju landi og sakna barnsins síns. Þau komu hingað nánast aðeins með fötin sem þau stóðu í.

„Ég hafði pakkað í heila tösku fyrir barnið, fullt af barnafötum og bleium fyrir ferðina. Ég lagði mesta áherslu á að pakka fyrir barnið. Í annarri tösku voru svo föt á okkur. Á flugvellinum gátum við svo ekki tekið báðar töskurnar og við enduðum á að taka töskuna með barnafötunum. Hann á eiginlega engin föt,“ segir Zeba og brosir út í annað þegar hún horfir á manninn sinn.

Eru þið farin frá Afganistan fyrir fullt og allt?

„Já. Ef það verður einhvern tímann friður er allt of langt í það,“ segir Khairullah.

„Við höldum að það verði þarna borgarastyrjöld,“ segir Zeba.

„Nú reyna allir að flýja en öll landamæri eru lokuð. Við getum ekki séð fram í tímann og spáð hvað muni gerast þarna. Núna er útlitið svart. Mjög svart,“ segir hann.

„Fólk hefur misst vonina og er vonsvikið. Kollegar mínir hafa verið að senda mér skilaboð og biðja mig um að tala við íslensk stjórnvöld því þau eru í hættu. Þau vilja hjálp; allir vilja finna leið til að flýja. Allir í Afganistan hafa misst von og þar ríkir mikil óhamingja,“ segir Zeba sem segir sína gæfu felast í því að hafa stundað hér nám og að hér hafi verið fólk sem mundi eftir henni.

„Þegar talíbanar tóku yfir Kabúl sendi ég skilaboð á kennara minn hér og spurði um leið til að komast út úr Afganistan. Hún hafði samband aftur degi seinna og sagði mér að utanríkisráðuneytið væri að leita leiða til að hjálpa okkur sem höfðu verið í skólanum. Nokkrum dögum seinna fékk ég skilaboð frá Irmu þar sem ég var beðin um allar upplýsingar. Þannig komumst við út úr Afganistan,“ segir Zeba.

Þau bíða nú milli vonar og ótta eftir barni sínu og lifa nú í óvissu.

„Við vitum ekkert hvað verður um okkur; við höfum ekki fengið neinar upplýsingar enn um hvar við munum búa.“

Zeba er í stöðugu sambandi við móður sína og systur til að fylgjast með barninu og segist ná sambandi við þær þótt oft sé lélegt netsamband.

„Systir mín sendir myndir og myndbönd.“

Hafið þið von um betri framtíð?

Zeba hefur orðið.

„Já, hér getum við átt góða framtíð fyrir okkur og barnið okkar, ef allt fer að óskum.“