Vendipunktur í veraldarsögunni

Sviðsljós

Stefán Gunnar Sveinsson

sgs@mbl.is

Þess verður minnst í dag, að tuttugu ár eru liðin frá hryðjuverkaárásunum á New York og Washington. Árásirnar mörkuðu upphafið að „stríðinu gegn hryðjuverkum“, sem sett hefur mark sitt á flesta þætti alþjóðastjórnmála síðan þá. Þær leiddu enn fremur til innrása í bæði Afganistan og síðar Írak, sem kostað hafa Bandaríkin mikið fé og mannafla á undanförnum tuttugu árum.

Morgunninn 11. september 2001 var heiðskír og fagur, en kl. 8.46 að bandarískum austurstrandartíma var kyrrðin rofin, þegar farþegaþota American Airlines 11 flaug inn í norðurturn World Trade Center, eitt helsta kennileiti New York-borgar. Flestir töldu að um skelfilegt slys hefði verið að ræða, en kl. 9:03 flaug þota United Airlines 175, sem átti að vera á leiðinni frá Boston til Los Angeles, á syðri turninn. Var þá orðið ljóst að um einhverja mestu hryðjuverkaárás sögunnar var að ræða.

Rúmum hálftíma síðar, eða kl. 9.37, flaug önnur þota frá American Airlines inn í vesturhlið Pentagon-byggingarinnar, en þar er bandaríska varnarmálaráðuneytið til húsa. Fjórða vélin, United 93, sem talið er að hafi átt að fljúga á bandaríska þinghúsið, brotlenti hins vegar við Shanksville í Pennsylvaníu rétt um tíuleytið, en farþegar í þeirri vél höfðu frétt af hryðjuverkunum, og vissu því hvaða örlög biðu þeirra, ef þeir reyndu ekki að streitast á móti. Gerðu þeir því atlögu að flugræningjunum, en allir fórust þegar vélin brotlenti.

Um líkt leyti margfaldaðist hryllingur árásarinnar þegar suðurturninn í World Trade Center hrundi til grunna, og um hálftíma síðar féll norðurturninn einnig. Alls létust 2.977 manns í árásunum, þar af voru 2.753 sem fórust í New York þegar turnarnir féllu.

Böndin berast að al-Qaeda

Mikið vatn er runnið til sjávar síðan þá. Búið er að reisa nýjan turn þar sem tvíburaturnarnir stóðu áður, en hann er sjötta hæsta bygging í heimi, 1.776 fet eða 541 metri á hæð. Þar er einnig minnisvarði um árásirnar, og verður þar haldin minningarathöfn í dag, líkt og við Pentagon og við akurinn í Shanksville, þar sem fjórða vélin brotlenti.

Fljótlega eftir árásirnar varð ljóst að hryðjuverkasamtökin al-Qaeda bæru ábyrgð á þeim, en þau höfðu áður staðið að hryðjuverkum gegn sendiráðum Bandaríkjanna í Keníu og Tansaníu árið 1998 og mannskæðri árás á tundurspillinn USS Cole árið 2000, en þar létust 17 bandarískir sjóliðar. Fáir höfðu þó trú á því að samtökin gætu látið til skarar skríða á meginlandi Bandaríkjanna.

Leitin að Osama bin Laden, stofnanda samtakanna, varð eitt af helstu keppikeflum Bandaríkjanna eftir hryðjuverkin, en hann var þá í Afganistan undir verndarvæng talíbana, sem höfðu engan áhuga á því að láta hann af hendi. Bandaríkjamenn réðust því inn í Afganistan hinn 7. október 2001, og tókst þeim á tveimur mánuðum að ýta talíbönum frá völdum í landinu. Það reyndist hins vegar þrautin þyngri að hafa hendur í hári bin Ladens, en hann var loks felldur við Abottabad í Pakistan árið 2011, nærri tíu árum síðar.

Hryðjuverkaógn enn fyrir hendi

Bandaríkjamenn hafa náð að handsama eða drepa flesta þá, er komu að skipulagningu hryðjuverkanna 2001, og al-Qaeda-samtökin eru nú sögð skugginn af sjálfum sér eftir að bin Laden var felldur.

Eftirmaður hans, Ayman al-Zawahiri, er enn sagður í felum einhvers staðar í Afganistan og Pakistan, en samtökin sjálf treysta mun minna á miðstýringu en þau gerðu meðan bin Laden var á lífi. Útibú frá samtökunum er nú að finna víða í Afríku og um Mið-Austurlönd, en þau hafa að miklu leyti fallið í skuggann af öðrum hryðjuverkasamtökum, þá einkum Ríki íslams.

„Stríðið gegn hryðjuverkum“ hefur því ekki náð að útrýma hættunni sem stafar af al-Qaeda eða öðrum slíkum samtökum. Það virðist þó algengara nú en áður að „einfarar“ takist á hendur að fremja hryðjuverk, en mun erfiðara er fyrir leyniþjónustur að stöðva slík áform í fæðingu en þegar samtök skipuleggja stærri ofbeldisverk.

Það segir sína sögu að Ken McCallum, yfirmaður bresku innanríkisleyniþjónustunnar MI5, varaði við því í gær að stofnun sín hefði náð að koma í veg fyrir sex áform um hryðjuverk á síðustu 18 mánuðum, þrátt fyrir að kórónuveirufaraldurinn væri þá í algleymingi. Þá hefði stofnunin náð að hrinda 31 áformi um slík verk á síðustu fjórum árum.

Bretland er nú á þriðja hæsta viðbúnaðarstigi vegna hryðjuverka, en McCallum sagði að því miður væri raunin sú að ekki yrði alltaf hægt að koma í veg fyrir að hryðjuverkamenn næðu fram markmiðum sínum.

Sigur talíbana auki líkurnar

Um þrjár vikur eru nú liðnar frá því að talíbanar hófu leiftursókn í Afganistan, sem endaði með því að þeir náðu nær öllu landinu á sitt vald skömmu áður en Bandaríkjaher yfirgaf það endanlega. Lauk þar með lengstu stríðsátökum í sögu Bandaríkjanna, en brottförin frá Afganistan hefur af flestum verið túlkuð sem ósigur þeirra.

McCallum varaði enda við því í gær, að líklegt væri að atburðir síðustu vikna í Afganistan myndu blása íslömskum öfgamönnum móð í brjóst, og að bresku leyniþjónusturnar myndu því gera ráð fyrir að „meiri áhætta“ gæti verið fyrir hendi vegna þessa.

Talíbanar hafa heitið því, að þeir muni ekki leyfa erlendum hryðjuverkahópum að nýta afganska grund til þess að skipuleggja árásir sínar. Óvíst er þó hversu mikinn trúnað er hægt að leggja á orð þeirra. Talsmenn talíbana hafa einnig heitið mildari stjórnarháttum en þegar þeir réðu Afganistan með harðri hendi á árunum 1996-2001, en í vikunni hafa borist fregnir af því að vígamenn á vegum þeirra væru að berja niður mótmæli gegn sér með ofbeldi.

Þá hafa þeir útnefnt Sirajuddin Haqqani sem innanríkisráðherra, en hann leiðir vígahóp sem kenndur er við hann og er sagður hafa sterk tengsl við al-Qaeda-samtökin. Hafa sérfræðingar í hryðjuverkum því áhyggjur af því að talíbanar muni ekki beita sér af miklum þunga gegn slíkri starfsemi í Afganistan.