Jónas Kristjánsson og Hansína Benediktsdóttir ásamt börnum sínum árið 1923. Að neðan Ásta, Hansína, Jónas og Kristján sem lést ungur. Að ofan Rannveig, Guðbjörg og Regína sem lést þetta ár.
Jónas Kristjánsson og Hansína Benediktsdóttir ásamt börnum sínum árið 1923. Að neðan Ásta, Hansína, Jónas og Kristján sem lést ungur. Að ofan Rannveig, Guðbjörg og Regína sem lést þetta ár.
Jónas lagði grunninn að Heilsustofnun NLFÍ í Hveragerði.
Jónas Kristjánsson fór víða um dagana. Hér er hann ásamt ljónsungum í Hamborg.
Gamla læknishúsið á Sauðárkróki en Jónas starfaði lengi sem læknir í bænum.
Ingi Þór Jónsson
[ Smellið til að sjá stærri mynd ]
Láttu þá sjá, ný íslensk heimildarmynd um lífshlaup Jónasar Kristjánssonar, læknis og stofnanda Náttúrulækningafélags Íslands og Heilsuhælisins í Hveragerði, verður sýnd á RÚV í kvöld. Jónas þótti langt á undan sinni samtíð þegar kom að heilsurækt og heilsuvernd. Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is

Til þess að skapa heilbrigt og dugandi þjóðfélag, þarf andlega og líkamlega heilbrigða þegna. Undirstaða heilbrigðinnar eru réttir lifnaðarhættir og rétt fræðsla. En heilsurækt og heilsuvernd þarf að byrja, áður en til sjúkdóms kemur, áður en menn verða veikir. Í þessu starfi þurfa allir hugsandi menn að taka þátt, allir góðir synir og dætur fósturjarðar vorrar verða að telja það sína helgustu skyldu að vernda heilsu sína ættjörðinni til handa. Og takmark allra þarf að vera það, að deyja frá betri heimi en þeir fæddust í.“

Margir læknar og heilsufrömuðir myndu án efa telja sig fullsæmda af þessum orðum í dag en þau féllu þó fyrir 75 árum; í ávarpi Jónasar Kristjánssonar læknis í fyrsta tölublaði Heilsuverndar.

„Jónas Kristjánsson var langt á undan sinni samtíð. Það fengum við staðfest um leið og við fórum að rýna ævi hans og störf betur. Það er magnað að íslenskur sveitalæknir hafi á fyrri hluta seinustu aldar farið um allan heim að kynna sér náttúrulækningar og síðan kynnt þær þjóðinni. Það er á okkar ábyrgð að segja þessa merkilegu sögu og lyfta henni upp,“ segir Ingi Þór Jónsson, verkefnastjóri heimildarmyndarinnar Láttu þá sjá og markaðsstjóri Heilsustofnunar í Hveragerði, en myndin verður sýnd í Ríkissjónvarpinu í kvöld, sunnudagskvöld, klukkan 19.45.

Framúrstefnulegar hugmyndir

Ingi Þór segir Jónas hafa gengið með þann draum í maganum að opna heilsuhæli á Íslandi í meira en þrjá áratugi og tókst það loksins árið 1955, þegar hann var 85 ára að aldri. Hann var yfirlæknir þar til hann lést. „Berum ábyrgð á eigin heilsu eru kjörorð samtakanna og Heilsustofnunin hefur lifað góðu lífi fram á þennan dag og enda þótt formið sé annað þá er í grunninn sömu straumum fylgt.“

Hugmyndir Jónasar áttu ekki endilega mikinn hljómgrunn í því samfélagi sem hér var á öndverðri síðustu öld. „Hann byrjaði snemma að tala um mikilvægi mataræðis; að tóbak og áfengi væru heilsuspillandi, eins hvítur sykur og hveiti. Til að byrja með var hlegið að honum en með tímanum og seiglunni vann hann sífellt fleiri á sitt band og hreif fjöldann með sér í þessa vegferð. Ekki nóg með það, Jónas talaði líka um mikilvægi svefns og hreyfingar, auk þess sem brýnt væri að klæða sig vel. Þá lagði hann áherslu á mikilvægi samskipta milli fólks til að sporna við dapurleika. Hugtakið þunglyndi þekktist ekki í þá daga. En margir voru einangraðir á býlum sínum mánuðum saman yfir vetrartímann,“ segir Ingi Þór. Þá mun Jónas hafa brýnt fyrir fólki að hætta að kyssast og faðmast á mannamótum því það væri smitleið fyrir sjúkdóma.

Að hans sögn hófst markviss söfnun efnis fyrir um tólf árum ef ske kynni að ráðist yrði í það verkefni að gera heimildarmynd um Jónas. Tekin voru fjölmörg viðtöl, meðal annars við fólk sem nú er fallið frá. Sagafilm kom að verkefninu ásamt NLFÍ árið 2019. Framleiðandi er Margrét Jónasdóttir og leikstjóri Guðjón Ragnarsson. Ingi Þór segir samvinnuna við þau hafa verið sérstaklega ánægjulega og Guðjón, sem er fæddur árið 1992, hafi komið með ferska sýn að borðinu. Lovísa Elísabet Sigrúnardóttir, Lay Low semur tónlistina í myndinni.

„Hugmyndin var alltaf að hafa persónu Jónasar í forgrunni; að þetta yrði fyrst og fremst hans saga. Það hljómar kannski ekkert spennandi að gera heimildarmynd um löngu látinn mann en að mínu viti hefur tekist afar vel til; myndin er mögnuð og viðbrögð fólks sem hefur séð hana, bæði í Bíói Paradís og hér á Heilsustofnun, hafa verið mjög góð,“ segir Ingi Þór.

Ekkert lá á

Til stóð að frumsýna myndina á liðnu ári, í tilefni af 150 ára fæðingarafmæli Jónasar, en af því varð ekki vegna heimsfaraldursins. „Þegar upp er staðið kom það ekki að sök; við ákváðum bara að anda betur ofan í verkefnið og gera þetta ennþá betur. Enda lá ekkert á,“ segir Ingi Þór.

Heimilda var leitað víða; meðal annars í fyrrnefndu tímariti Heilsuvernd sem NLFÍ gaf út og Jónas var frumkvöðull að. Þá reyndist Jón Ormar Ormsson, fyrrverandi dagskrárgerðarmaður á Sauðárkróki, betri en enginn en hann mun vera sérfróður um ævi og störf Jónasar og sögu NLFÍ. Þá koma læknar fram í myndinni, svo sem Óttar Guðmundsson geðlæknir og Björn Rúnar Lúðvíksson, prófessor í ónæmisfræðum, en Covid-19 fléttaðist óhjákvæmilega inn í söguna á lokasprettinum. Einnig má nefna Magnús A. Sigurðsson sagnfræðing og marga fleiri.

Ýmsir sem þekktu Jónas persónulega leggja orð í belg, þeirra á meðal barnabarn hans og alnafni, Jónas Kristjánsson ritstjóri. Hann segir afa sinn ekki endilega hafa verið barnelskan mann en eigi að síður hafi verið ákaflega gaman að heimsækja hann enda gamli maðurinn hafsjór af fróðleik, auk þess sem hann bjó að góðu bókasafni.

„Fólk er sammála um að Jónas hafi verið metnaðarfullur, ákveðinn og sérstaklega kappsamur. Þess vegna kom hann öllu þessu í verk. Það má heldur ekki gleyma þætti Hansínu Benediktsdóttur, eiginkonu hans, í þessu öllu. Hún var stoð hans og stytta alla tíð og án hennar hefði þetta aldrei verið hægt,“ segir Ingi Þór.

Missti móður sína ungur

Jónas Kristjánsson fæddist á Snæringsstöðum í Svínadal í Húnavatnssýslu 20. september 1870 og lést á Heilsustofnun NLFÍ í Hveragerði 3. apríl 1960.

Jónas varð fyrir þeirri miklu sorg að missa móður sína þegar hann var barn að aldri og hét hann þá föður sínum því að hann skyldi verða læknir og mætti það verða til þess að sem fæst börn misstu móður sína á unga aldri. „Með dugnaði og þrautseigju lauk hann ætlunarverki sínu með aðstoð ættingja og vina,“ segir í grein um Jónas á vef NLFÍ. Titill myndarinnar, Láttu þá sjá, er vísun í orð föður hans sem hafði mikla trú á syni sínum.

Læknishjónin settust fyrst að á Austurlandi og bjuggu lengst af á Brekku í Fljótsdal. Jónas ávann sér fljótt virðingu og hylli fyrir störf sín, en hann var talinn einhver fremsti skurðlæknir sinnar samtíðar. Jónas var skipaður héraðslæknir á Sauðárkróki árið 1911 og var vel af honum látið. Honum voru öll framfaramál mjög hugleikin og lagði hann víða hönd á plóg til góðra verka. Þá sat hann á Alþingi frá 1926 til 1930 fyrir Íhaldsflokk og Sjálfstæðisflokk. Fann sig raunar aldrei á þeim háa vettvangi enda gerðust hlutirnir heldur hægt fyrir hans smekk. „Hann talaði um óþolandi tímaeyðslu í því sambandi og að þingsetan hefði verið leiðinlegasta tímabil ævi sinnar,“ segir Ingi Þór.

Síðustu 20 ár ævinnar vann hann að því að kynna náttúrulækningastefnuna, sem hann hafði heillast af á ferðum sínum erlendis, en stefnunni kom hann fyrst á framfæri á fundi Framfarafélags Sauðárkróks 1923. Jónas stóð að stofnun Náttúrulækningafélags Íslands á Sauðárkróki 5. júlí 1937 og var forseti þess meðan hann lifði.

Bók væntanleg á næsta ári

Jónas bjó síðustu ár ævinnar á Heilsustofnun og hefur minningarherbergi hans staðið óbreytt frá því að Jónas lést. Þar getur að líta fjöldann allan af fræðiritum, myndum, lækningaáhöldum og persónulegum munum sem fylgdu Jónasi.

Gríðarlegu efni um Jónas hefur verið safnað í tengslum við gerð heimildarmyndarinnar og eðli málsins samkvæmt kemst ekki nema brot af því fyrir í 60 mínútna langri heimildarmynd. Þess vegna hefur verið ákveðið að fylgja verkefninu eftir með því að skrifa sögu Jónasar og Náttúrulækningafélagsins sem Ingi Þór gerir ráð fyrir að komi út í nóvember á næsta ári.