Birna Sesselja Frímannsdóttir

Síðasti hluti æviferðar Birnu Frímannsdóttur varð miklu lengri og erfiðari en nokkur hafði átt von á en nú er henni lokið og minningarnar streyma að.

Ég var svo heppin að eiga Birnu sem tengdamömmu og okkar kynni hófust fyrir tæpum fimmtíu árum. Helgina eftir að ég kom fyrst til Íslands lá leiðin til Hvolsvallar til að hitta fjölskylduna sem varð mín yndislega tengdafjölskylda. Móttökurnar voru svo fallegar og ógleymanlegar og mér fannst ég vera velkomin frá fyrsta degi.

Boðið var upp á íslenskt lambalæri borið fram á fallegasta borðdúknum á heimilinu. Það var enn betra en það norska sem við höfðum haft á hátíðarmatseðli í húsmæðraskólanum nokkrum vikum áður.

Það gekk vel að tala saman þrátt fyrir mína sérstöku þrænsku mállýsku því öll fjölskyldan gat bjargað sér á skandinavísku.

Ári seinna var ég flutt til Íslands og fyrstu jólin mín þar voru í Heiðmörk í Hveragerði en þangað hafði fjölskyldan flutt sumarið áður.

Ferðirnar á milli voru tíðar, við bjuggum í Reykjavík, og snemma árs 1974 fæddist Anna okkar í Þrándheimi. Það voru mjög spennt amma og afi sem biðu handan við glerið í gömlu flugstöðinni. Burðarrúmið með þriggja vikna stelpunni var sett upp við glerið á meðan móðirin athafnaði sig með farangurinn. En þegar allt var klárt var barnið horfið. Birna hafði þá fengið leyfi til að fara inn fyrir og sækja það.

Nokkrum árum seinna þegar við bjuggum í Hróarskeldu sótti Birna Önnu sex ára gamla á leið í heimsókn til afa og ömmu. Hún varð samferða eldri vini sínum sem átti íslenskan föður, nágranna okkar. Afi og amma tóku á móti henni og Birna fékk leyfi tollvarða til að koma inn og fara með henni gegnum tollinn. Næst þegar við hittumst spurði Birna okkur hvers konar lífi við lifðum þarna úti því barnið hafði skellt töskunni sinni á borðið fyrir framan tollverðina og sagt á dönsku: „I må gerne kikke, jeg har hverken bajere eller brændevin.“ (þið megið skoða, ég er hvorki með bjór eða brennivín).

Seinna sagði faðir piltsins, sem þá var kominn með hótelrekstur á Seyðisfirði, að hann hefði kennt börnunum að segja þetta við tollinn þegar hann var að undirbúa þau fyrir ferðalagið.

Birna var alltaf með mikla dagskrá þegar hún átti erindi til höfuðborgarinnar en gaf sér þó yfirleitt tíma til að líta inn með orðunum að hún væri á hraðferð eða að hún ætlaði ekki að stoppa. En við áttum margar og góðar samverustundir fyrir austan, í sumarbústaðnum á Þingvöllum, í Danmörku og í Þrándheimi. Myndin af Birnu með gítarinn syngjandi með barnahópnum í Bakkaseli er sterk í minningunni.

Hún hringdi mjög oft í mig til að spjalla en síminn var ekki alltaf nálægt og þegar ég loks náði í hann spurði hún gjarna hvort hún væri að vekja mig, alveg sama hvaða tími dags það var.

Það var gleðilegt þegar Birna og Trúmann fluttu í Kópavog eftir aldamótin en þá fór heilsu Trúmanns að hraka og seinna Birnu og það endaði með flutningi á hjúkrunarheimili fyrir 10 árum. Það var ekki það sem til stóð en margt fer öðruvísi en til stendur eða fólk ætlar sér.

Ég kveð Birnu með þakklæti, megi mín fallega og ljúfa tengdamóðir hvíla i friði.

Birna, tengdamamma mín, ólst upp í skólanum á Strönd á Rangárvöllum þar sem Hekla og Eyjafjallajökull gnæfa „hátt yfir sveit, og höfði björtu svala í himinblámans fagurtæru lind“. Frímann faðir hennar var skólastjóri en Málfríður móðir hennar kennari, húsmóðir og stjórnandi heimavistarinnar. Birna dásamaði frelsið í sveitinni. Þegar fara átti milli bæja, var hún send með Jónasi litla bróður að ná í Grána og dugði að toga í skeggið á honum og teyma hann þannig heim á bæ þar sem lagt var á hann. Gráni gamli fylgdi Birnu allt fram á dánardægur því vatnslitamynd af honum hékk yfir rúminu hennar á Hrafnistu. Hún varð fljótt réttsýn, þegar Jóhannes á Borg kom austur til að skjóta fugla hentu litlu systkinin steinum í bílinn hans. Þau voru að verja vini sína, lóurnar og spóana, sem hann skaut gjarnan til að bjóða gestum Hótels Borgar í forrétt. Og þegar Kjarval dvaldi á Strönd sumarlangt málaði hann mynd af Birnu með vængi. Hún reif myndina fyrir framan hann, af því að hún var ekki með vængi!

Ég kynntist Birnu vel í Bakkaseli í Hagavík við Þingvallavatn, þegar við Malla byrjuðum að draga okkur saman í sumarfríum á Íslandi 1982 og 1983. Birna var stórglæsileg og skemmtileg kona. Hún stjórnaði þar stóru heimili sumarlandsins ásamt Trúmanni og skólastjóravinum sínum Friðbirni og Sissu. Þar dvöldu þau í 2-3 vikur með börnum, tengdabörnum og barnabörnum sem komu og fóru að vild. Morguninn byrjaði snemma, Birna gaf ömmubörnunum sínum kókópuffs, því hún ein mátti spilla þeim! Trúmann, Friðbjörn og Sissa voru gjarnan við veiðar daglangt úti á vatni ásamt hásetum, meðan Birna stjórnaði heimilishaldi í landi. Oft endaði dagurinn með kvöldvöku þar sem Birna eða Matti sonur hennar spiluðu á gítar og Birna og Friðbjörn leiddu söng meðan miðnætursólin vermdi Hrafnabjörg og stöku ský spegluðust í Þingvallavatni. Birna kenndi börnunum að tefla, spila og að svindla „því að það þarf að kunna það líka“, og hún kenndi þeim dulmál. Ein sterkasta minning mín úr Bakkaseli er þegar Birna var að baða tvíburana okkar rúmlega ársgamla, í stóra eldhúsvaskinum þar sem stórbleikjurnar voru stundum skrúbbaðar. Þá var mikið skvett og hlegið.

Birna var ástsæll kennari og einstök sagnakona. Hún sagði sögur í skólastofum og bókasöfnum skólanna á Hvolsvelli, í Hveragerði og í Húsdýragarðinum í Laugardal. Stúlkan í turninum og Nánös norn vöktu óttablandna ánægju og er ég viss um að sögurnar blunda enn í hugskoti fólks frá Hvolsvelli og Hveragerði – sérstaklega í skammdeginu.

Barnabörnunum fjölgaði og fluttu þá Birna og Trúmann í Kópavog þar sem stutt var fyrir krakkana okkar að hlaupa til þeirra beint úr skólanum. Þegar heilsan bilaði fluttu þau á Hrafnistu, og þar létust þau, Trúmann árið 2014 og nú Birna, hvíldinni fegin.

Þreytan kemur, þrýtur yl,

þyngjast draumafarir.

Leggur hem á lygnan hyl,

ljúkast saman skarir.

(Frímann Jónasson)

Eftir situr þakklæti og minning um fallega og skemmtilega konu sem var kennari af Guðs náð.

Elskuleg móðuramma mín féll frá á fyrsta vetrardag eftir langvinn veikindi. Hún var sú mesta dama sem ég hef kynnst. Af henni stafaði hlýja, góðvild og elegans sálarinnar í þeim búningi fegurðar og glæsileika sem lét engan ónsortinn. Hún var vinamörg og ættrækin, ljóðelsk og tónelsk, með undurfagra sópranrödd og hlátur sem fól í sér þann galdur að gleðja alla nærstadda. Amma var gáfum gædd sem hefðu dugað fjölda manns. Hún spilaði á gítar og píanó og útskrifaðist sem söngkennari um leið og hún tók kennarapróf. Hún söng alla tíð í kirkjukórum og tók þátt í leiksýningum. Hún var menningarsinnuð og dreif árum saman heilu bekkina frá Hvolsvelli og Hveragerði í leikhús í bænum. Sem unglingur dvaldi hún hjá föðursystur sinni á Ísafirði og eignaðist þar hjartavinkonur sem hún hélt vinskap við alla tíð. Þær spiluðu og sungu saman og það eru til myndir af þeim þar sem amma leikur á gítar og lífsgleðin skín úr hverju andliti.

Amma kom úr glaðværri og bókelskri fjölskyldu og tengslin á milli þeirra Málfríðar langömmu og Frímanns langafa og barna þeirra þriggja voru náin og kær. Bréfaskriftir fjölskyldumeðlima voru hluti af daglegu lífi og bera fagurt vitni um næma sýn á tilveruna, kímnigáfu og umburðarlyndi svo unun er að. Amma geymdi öll þessi bréf sem þá dýrgripi sem þau eru. Þau voru hluti af listinni að vera fjölskylda. Hjartfólgin sýn úr æsku minni er fallega skriftin hennar ömmu og hlý kveðjan sem kærkomin vorsól. Sömu tilfinningar vöknuðu hjá henni við bréf frá ástkærri systur sinni. Þau las hún upp fyrir okkur frænku mína og stillti upp námshestunum systurbörnum sínum sem fyrirmyndum okkur til hvatningar.

Amma var mikils metinn kennari sem brann fyrir sérkennslu og menntun kvenna. Svo vinsæl var hún og eftirsótt í félagsstörfum og í menningarlífinu, að afa, sem var fremur einrænn, hefur sjálfsagt þótt nóg um. Hann dáði hana og vildi helst ekki af henni sjá, þannig að hún var alltaf á hlaupum til að koma sem mestu í verk á sem stystum tíma til að komast heim svo afa færi nú ekki að leiðast. Þetta hefur áreiðanlega stundum reynt á taugarnar og þegar afi dó, var eins og verkefni hennar væri lokið. Þá var hún sjálf farin að sökkva inn í myrkur málstols og heilabilunar. Hún áttaði sig á því fyrst allra og átti til að stoppa sig af í miðri setningu og segjast bara alls ekki getað talað lengur. Það var mikil eftirsjá að hennar hljómþýðu rödd og fallega málfari. Amma hafði næmt eyra fyrir hrynjandi og góðu máli og hana hefur sjálfsagt hrjáð fullkomnunarvani sem var kannski hennar eini löstur. Að öðru leyti var hún eins og Kjarval málaði hana 8 ára gamla þegar hann dvaldi sumarlangt á Strönd í Rangárvallasýslu þar sem amma ólst upp: sem engill á flugi.

Ég vona að formóðir mín, Sesselja, amma ömmu, sem hún elskaði svo heitt og hafði mynd hennar alltaf hjá sér, hafi komið að sækja hana og leiða yfir móðuna miklu og að þegar minn dagur komi, muni amma Birna koma að sækja mig. Guð blessi minningu þína, elsku amma mín. Missir okkar er mikill.

Elsku amma, mikið var gott að kúra hjá þér, þú sagðir alltaf svo spennandi sögur, t.d. þar sem börnunum var rænt og tárin þeirra urðu að perlum og demöntum. Þegar þú og afi bjugguð í Heiðmörkinni öfunduðu öll börnin mig af því að ég var svo heppin að eiga þig sem ömmu. Allir krakkarnir i hverfinu komu og sníktu kandís hjá þér. Þegar ég var hjá ykkur og þú sagðist ætla að dekra við mig vissi ég að það væri eitthvað gott þó að ég vissi ekki nákvæmlega þá hvað orðið þýddi. Þannig að þegar afi sagði við þig að vera ekki að dekra svona við krakkann sagðist þú ekki vera að því, en þá sagði ég mjög sár: „En amma, þú sagðist ætla að dekra við mig,“ á minni íslensku/dönsku.

Að taka rútuna til ykkar og fara í Eden og Tívólíið var alltaf gaman. Þú sendir mér SMS og tölvupósta strax og það var möguleiki. Þú hefur alltaf gert svo mikið fyrir aðra og það fallegasta sem hefur verið sagt við mig um ævina sagði kona sem þekkti ömmu: „Þú hefur þetta sama og Birna.“

Þú varst alveg einstök, ég mun alltaf sakna þín og elska, hjartagullið mitt.

Þannig orti hann farðir minn. Eitt ævintýri lífsins er liðið. Hluta af því ævintýri fengum við börnin í Hvolsskóla á Hvolsvelli að upplifa með gömlu góðu kennslukonunni okkar. Hin ljúfa minning er rúmlega hálfrar aldar gömul og henni fylgir þakklæti í garð þeirra hjóna Birnu og Trúmanns. Ég veit að ég tala fyrir hönd margra gamalla nemenda. Þau sæmdarhjónin Birna og Trúmann héldu ótrúlega metnaðarfullan sveitaskóla sem var langt á undan sinni samtíð og síðar var stofnaður gagnfræðaskóli sem þau mótuðu einnig. Þá varð grundvallarbreyting á högum okkar barnanna sem þurftu ekki lengur að fara heiman til að ljúka skyldunámi. Ég sé Birnu fyrir mér glæsilega, í fallegum kjól, prúða, virðulega og yfirvegaða þar sem hún miðlaði okkur af þekkingu sinni. Hún þurfti ekki að brýna rausnina, kennslan leið áfram og það var svo sannarlega „leikur að læra“. Það er grundvöllur góðrar kennslu. Birna var svo mild og góð að við vildum ekki gera henni það að vera óþæg. Hún var söngvin og við hliðina á píanóinu í gömlu skólastofunni var gítar sem í minningunni var töfragripur og hún vissi að söngur er hópefli. Hugtakið var löngu síðar fundið upp eins og menntastefna hjónanna sem var traust en ekki farið að festa í letur. Kjarasamningar voru ekki að vefjast fyrir þeim og skólinn var okkur opinn til tómstundastarfa. Birna kenndi mér m.a. nokkur gítargrip sem kom sér vel því bítlatímabilið fór nú í hönd. Það er líka eftirminnilegt þegar farðir hennar Frímann Jónasson, hinn merki skólastjóri og rithöfundur, kom í heimsókn og talaði. Þá skein virðingin úr augum okkar barnanna.

Því verður vart með orðum lýst hve góður skóli hefur mikið að segja fyrir samfélagið og hvernig skólinn mótar nemendur. Þau hjónin hvöttu nemendur sína til áframhaldandi náms og voru næm á af finna hvar styrkur nemendanna lá. Það sást vel á glæsilegum árshátíðum skólans þar sem allir fengu að spreyta sig. Við lærðum líka að dansa, handavinna var í hávegum höfð, sýndar voru fræðslukvikmyndir og einnig fengum við að horfa á grínmyndir. Þau hjón sýndu skyggnur frá ferðalögum sínum innanlands og utan og margt fróðlegt og spennandi fengum við að upplifa. Á þessum tíma var ekki komið íslenskt sjónvarp og ferðalög fólks til útlanda voru fátíð. Seinna lærði ég til kennara og þá kom sér vel að hafa búið að handleiðslu þessa góða fólks. Íbúar nágrannasveitarfélaga horfðu aðdáunaraugum til skólastarfsins í Hvolsskóla.

Í ljóðinu hér að ofan segir: „Ekkert svar við örlögunum fæst“. Birna hefur um margra ára skeið átt við alvarlegan heilsubrest að stríða sem hefur reynt á hana og fjölskyldu hennar. Það eru í raun sorgleg örlög. Starfsferill Birnu var einstakur við uppeldi og fræðslu. Guð geymi minningu þessarar merku konu sem við gömlu Hvolsskólakrakkarnir eigum svo margt að þakka.

Elsku Birna, síðast þegar ég sá þig vissi ég að trúlega myndi ég ekki sjá þig aftur, að minnsta kosti ekki þannig að við yrðum báðar þess meðvitaðar að fundurinn færi fram. Ég var á fleygiferð í lífinu, áfram hélt ég sjálfsagt en látum það liggja milli hluta. Þú varst aftur á móti nær alveg farin á þinn síðasta áfangastað sem þú sjálfsagt hvorki hafðir stefnt að né áttaðir þig á hver var þegar þangað var komið. Þrátt fyrir það var svo merkilegt að þú varst á allan hátt næstum alveg eins og þú áttir að þér að vera, eins og þú hafðir alltaf verið. Fórst þér hægt, brostir við öllu og öllum, gættir að því að blómin færu vel í vasanum á stofuborðinu, sléttaðir svo lítið bar á úr dúknum en gleymdir þó aldrei að horfa ákveðið á þann gestanna sem talaði hverju sinni, eins og þú hefðir í alvöru áhuga á því sem þeir höfðu að segja.

Þú hafðir þannig alltaf svo gefandi nærveru og styrka þótt þú tækir þér ekki freklega pláss í lífinu eða hefðir hátt. Það skein af þér hlýja og eins konar jákvæð festa sem ég held að skýri hvers vegna svo mörgum leið vel í þinni umsjá meðan þú gast enn gefið af þér. Þegar ég kvaddi þig þarna um árið laust því niður í kollinn á mér á leiðinni heim yfir heiðina að þú minntir mig dálítið á plíserað skotapils. Dúkurinn í alvöruskotapilsi er ofinn til að halda formi sínu og standast álag en vera fallegur á sama tíma. Í kyrrstöðu falla brotin kórrétt hvert að öðru og virðast óhagganleg og traust. Við minnsta átak víkur reglufestan, klæðið gefur eftir eins og þarf og fer svo aftur jafn örugglega í sínar skorður. Þannig mun ég alltaf muna þig, fallega og trausta og alltaf til staðar fyrir fólkið sem var svo lánsamt að eiga þig að í lífinu.

Ég kveð þig með þakklæti í hjarta elsku Birna og bið kærlega að heilsa Trúmanni.

Við í árgangi 1966 í Hveragerði vorum svo heppin þegar við byrjuðum í 7 ára bekk í barnaskóla að Birna Frímannsdóttir varð umsjónarkennarinn okkar. Birna lifir í minningu okkar sem einstaklega ljúf og góðhjörtuð kona. Hún var þannig gerðar og í framkomu að okkur gat ekki annað en þótt vænt um Birnu. Hún bar hag okkar nemendanna fyrir brjósti og aldrei man ég eftir að hún hastaði á okkur, jafnvel þótt ólátabelgir reyndu að láta á sér bera. Með hægð en festu náði hún til okkar og ólætin hurfu jafn skjótt og þau hófust. Á löngum skólaferli kemur stundum í hug manns hvaða kennari hefur haft mest áhrif á mann eða er eftirminnilegastur. Alltaf kemur Birna upp í hugann þegar hugurinn hvarflar í þá átt. Það eru forréttindi að hafa fengið að njóta leiðsagnar Birnu í æsku við leiðbeiningu á fyrstu skrefum á námsbrautinni og lífinu. Ég veit fyrir víst að ég tala fyrir munn margra en við þökkum Birnu fyrir sinn þátt í að koma okkur til manns og vottum aðstandendum hennar samúð við fráfall hennar.