Makindalíf við hafnarbakkann

Fyrr í vetur átti ég erindi til Bandaríkjanna og ætlaði að nota tækifærið til að fjárfesta í nýrri tölvu. En þegar ég var búinn að finna fartölvuna sem mig langaði í, og ekkert var eftir nema að gefa framleiðandanum upp kortanúmerið mitt, tók ég eftir því að tölvan yrði ekki tilbúin til afhendingar fyrr en eftir margar vikur og útilokað að hún bærist á hótelið mitt í tæka tíð. Ástæðan var augljós: vöruflutningar á milli Kína og Bandaríkjanna voru komnir í hnút og tölvan væntanlega föst um borð í gámaskipi einhvers staðar undan ströndum Kaliforníu.

Svipaða sögu heyrði ég frá góðum kunningja sem leigir út íbúð í Flórída. Sófinn í íbúðinni hafði skemmst svo að þurfti að skipta honum út fyrir nýjan, en kom þá í ljós að það yrði margra mánaða bið eftir þessari vöru sem seljendur eiga alla jafna tilbúna á lager. Er ekki skrítið að bandarískir neytendur og framleiðendur séu órólegir, enda ekkert grín þegar fínstilltar aðfanga- og vöruflutningakeðjur fara úr skorðum.

Minnstu merki um vöruskort geta haft merkileg sálræn áhrif á mannfólkið. Í mínu tilviki blossar upp löngun til að vera við öllu búinn og eiga bjálkakofa einhvers staðar úti í óbyggðum þar sem ég gæti hreiðrað um mig með birgðir af mat, klósettpappír, og hrúgu af bókum og hagfræðiritum til að stytta mér stundir.

Í fantasíunni stendur stór stafli af eldiviði á bak við kofann, notalegur heitur pottur úti á veröndinni, í eldhúsinu frystir fullur af nautalundum og reyktum laxi, og inni á miðju stofugólfinu heil palletta af viskíi, kampavíni, franskri gæsalifrarkæfu, harðfiski og hundamat.

Hann Youssef minn gæti látið fara vel um sig á bjarnarfeldi fyrir framan arininn, og reynt að ranghvolfa ekki augunum á meðan ég útskýrði fyrir honum hvernig kenningar Karls Polanyi hjálpa okkur að skilja hvers vegna margra áratuga kverkahald stéttarfélaga á bandarískum gámahöfnum varð til þess að allt fór í hönk og hillur verslana tæmdust.

Betra seint en aldrei

Í ágúst fjallaði ég um ófremdarástandið í bandarískum gámahöfnum og hefur vandinn bara aukist síðan þá. Mikið álag er á gámahöfnum um allan heim en ástandið áberandi verst í Bandaríkjunum

Í lok október biðu rösklega 150 flutningaskip undan ströndum Los Angeles og Long Beach í Kaliforníu en þar fara í gegn u.þ.b. 40% af öllum gámum sem berast til Bandaríkjanna. Vandinn teygir sig langt inn í land því það gengur illa að finna nógu marga flutningabíla til að koma gámunum á endastöð, og heljarinnar teppa hefur myndast á afgreiðslusvæðum hafnanna.

Bandarísk stjórnvöld gripu loksins til aðgerða í október og hefur ríkisstjórn Bidens tilkynnt að reynt verði að leysa vandann m.a. með því að leggja dagsektir á eigendur gáma sem sitja of lengi á hafnarbakkanum. Fá flutningsaðilar þriggja daga frest til að koma gámum sínum á lestarvagn, en níu daga til að senda gáma af stað með flutningabíl, ellegar greiða dagsektir sem byrja í 100 dölum fyrsta daginn, hækka upp í 200 dali þann næsta, og þannig koll af kolli. Þá verður afgreiðslutími stóru gámahafnanna tveggja lengdur svo ryðja megi fleiri gámum í gegn.

Pete Buttigieg samgönguráðherra kom loksins úr felum í október en hann tók sér tveggja mánaða barneignarfrí í haust, eftir að hann og eiginmaður hans eignuðust tvíbura með aðstoð staðgöngumóður. Það er ósköp fallegt að Buttigieg skyldi ákveða að láta fjölskylduna hafa forgang, en tímasetningin hefði varla getað verið óheppilegri enda sjaldan sem samgönguráðherra hefur tækifæri til að koma samlöndum sínum til bjargar og baða sig í sviðsljósinu. Herma nýjustu fréttir að ráðuneytið ætli að reyna að liðka fyrir útgáfu ökuskírteina fyrir nýja vörubílstjóra og slaka á reglum um vinnutíma bílstjóra með það fyrir augum að gera flutningakerfið skilvirkara.

Betri gámahafnir að finna í fátækum Afríkuríkjum

Eins og ég útskýrði í ágúst hefur teppan í bandarískum gámahöfnum einkum verið rakin til þess að kippur hefur orðið í gámaumferð til Bandaríkjanna. Á fyrri helmingi þessa árs fóru rösklega 40% fleiri gámar í gegnum hafnirnar í Los Angeles og Long Beach en á sama tíma í fyrra og hefur gengið illa að bregðast við þessari aukningu. Gantaðist Buttigieg með það í viðtölum við bandarískar sjónvarpsstöðvar að vöruflutningavandinn væri til marks um það hvað örvunaraðgerðir Bidens hefðu heppnast vel. Kjánaprikið.

En aukin gámaumferð segir bara hálfa söguna og eflaust að glöggir lesendur hafa staldrað við það ofar í textanum að núna fyrst skuli vera gripið til þess ráðs að lengja afgreiðslutíma stóru hafnanna í Kaliforníu. Kemur það örugglega mörgum á óvart að tvær mikilvægustu gámahafnir Bandaríkjanna skuli ekki vera opnar allan sólarhringinn, allan ársins hring, heldur standa gámarnir óhreyfðir utan venjulegs dagvinnutíma. Segir það sína sögu um tregðuna í kerfinu að það skuli gerast núna fyrst að reynt er að laga vandann með því að nýta sólarhringinn betur.

Í nýlegri grein á vef Cato-stofnunarinnar útskýrir lagaprófessorinn Scott Lincicome vel hvar rót vandans liggur. Þar bendir hann á að bandarískar gámahafnir hafi dregist langt aftur úr gámahöfnum í öðrum löndum svo þær eru núna með þeim óskilvirkustu sem finna má í víðri veröld. Sást þetta skýrt á samantekt Alþjóðabankans og IHS Markit á síðasta ári þar sem hafnirnar í Los Angeles og Long Beach lentu í sætum 328 og 333 á lista yfir skilvirkustu gámahafnir heims. Höfnin í Philadelphiu kom best út af öllum bandarískum höfnum en hafnaði samt bara í 83. sæti.

Ástæðan fyrir óskilvirkni bandarískra gámahafna er að þær hafa ekki tæknivæðst að sama marki og hafnir í Asíu og Evrópu. Og ástæðan fyrir þessari tregðu til að nýta sjálfvirkar og liprar lausnir er ósköp einföld: stéttarfélögin taka það ekki í mál.

Vildu stöðva gámavæðinguna

Tvö öflug stéttarfélög gæta hagsmuna hafnarstarfsmanna í Bandaríkjunum: ILWU ræður ríkjum á vesturströndinni en ILA sér um hagsmunabaráttuna í öðrum landshlutum. Hafa þessi stéttarfélög fengið að komast í þá aðstöðu að geta lamað skipaflutninga, og þannig hafa þau staðið að kjarabaráttunni í marga áratugi. Reyndu þessi stéttarfélög meira að segja að koma í veg fyrir gámavæðingu skipaflutninga á 7. áratugnum, og vildu halda aftur af tölvuvæðingu greinarinnar til að reyna að verja störf sinna félagsmanna. Þau gáfu ekkert eftir fyrr en samið var um ríflegar launahækkanir og rausnarlegar bætur til þeirra sem misstu vinnuna vegna nýju tækninnar.

Útkoman er sú að á meðan mikilvægar gámahafnir í Evrópu og Asíu iða af lífi allan sólarhringinn eru skip fermd og affermd í Los Angeles og Long Beach að hámarki 16 tíma á dag, eða 112 klukkustundir á viku. Afgreiðsluhliðin inn og út úr höfninni eru opin 88 tíma á viku. Stjórnvöld taka þátt í vitleysunni og er tollafgreiðsla í höfnunum tveimur aðeins í boði milli 8 og 16.30 á virkum dögum.

Eru meðallaun félagsmanna ILWU um 171.000 dalir eða jafnvirði 22 milljóna á ári, og eru þá ekki talin með rausnarleg fríðindi sem þeir njóta. Er því rándýrt að ætla að auka afköstin með því að fjölga starfsfólki og vinna á sólarhringsvöktum, og þar sem tæknivæðingin er mörgum áratugum á eftir höfnum í öðrum löndum þarf fleira fólk til að koma hverjum gámi á réttan stað. Lincicome ber saman afköst á hvern gámakrana í Okland annars vegar og hátæknihöfninni í Rotterdam hins vegar og fær það út að hollenski kraninn afkastar næstum tvöfalt á við þann bandaríska.

Það má líka sjá muninn vel með því að skoða stöðuna hjá vöruflutningahöfninni í Virginíu þar sem hefur þó tekist að tæknivæða til hálfs. Þar hefur aldrei verið meira að gera en tæknin hjálpar starfsfólkinu að láta allt ganga smurt fyrir sig. Í Virginíu hrannast gámarnir ekki upp, og skipin þurfa ekki að bíða í löngum röðum.

Rauða spjaldið frá Polanyi

Karl Polanyi freistaði þess að greina þá krafta sem toga í ólíkar áttir þegar samfélög iðn- og tæknivæðast. Annars vegar höfum við krafta markaðarins sem keppast við að auka skilvirkni og afköst; lágmarka aðföng og hámarka framleiðslu, en valda um leið viðvarandi röskun þar sem enginn veit hvaða vörur eða hráefni verða einskis virði á morgun, eða hvaða störf hverfa með nýrri uppfinningu. Úr hinni áttinni toga félagslegir og pólitískir kraftar: fólk er hrætt við að falla milli þilja í þessu kerfi og beitir fyrir sig stéttarfélögum og stjórnmálamönnum sem nota atvinnulöggjöf, verndartolla og önnur inngrip til að milda neikvæðu hliðar framfaranna.

Kúnstin er, að mati þeirra sem samþykkja greiningu Polanyi, að finna rétta jafnvægið: þar sem markaðurinn er ekki svo óheftur að hann fái að bryðja í sig heilu þjóðfélagshópana, en markaðinum heldur ekki settar svo miklar skorður að haldi aftur af framförum og verðmætasköpun.

Ástandið í gámahöfnunum í Kaliforníu sýnir hvað getur gerst ef þetta jafnvægi fer úr skorðum og sérhagsmunahópar fá að ganga allt of langt. Kerfið í gat engu að síður fúnkerað tiltölulega vel, en þegar álagið jókst blasti við hvernig sérhagsmunagæslan hafði gert gámaflutningakerfið óskilvirkt og ósveigjanlegt, svo á augabragði skapaðist meiri háttar vandamál sem bandarískir neytendur og atvinnulíf þurfa að súpa seyðið af, með keðjuverkandi áhrifum um allt alþjóðahagkerfið.

Lexían er einkum þessi: við megum ekki láta það óafskipt ef reglurnar veita einhverjum hópum sérstaka vernd, undanþágur, bætur eða styrki. Við þurfum að vara okkur á því að flókið regluverk, sérskattar og skammtanir fái að draga úr samkeppni og nýsköpun. Þeir sem hafa völd og áhrif þurfa að þora að taka slaginn, og höggva á hnútana strax frekar en að leyfa þeim að stækka og breiða úr sér.

En ef við getum ekki lært þessa lexíu, og fólk vill frekar undirbúa næstu krísu með því að birgja sig upp af helstu nauðþurftum, þá er ágætt að lesendur viti að niðursoðin gæsalifrarkæfa endist í nokkur ár við stofuhita.