„Gaman að leika guð og skapa heim“

Viðtal

Einar Falur Ingólfsson

efi@mbl.is

„Við glæpasagnahöfundar erum eins og gengi. Eða klúbbur. Ástæðan er sú að við erum höfundarnir sem bókmenntastofnunin hefur ákveðið að séu ekki nógu góðir fyrir hana,“ segir skoski rithöfundurinn Ian Rankin. Kankvís er hann að lýsa félagsskap sínum í Reykjavík þessa dagana en fjölda þekktra glæpasagnahöfunda hefur verið stefnt hér saman fyrir glæpasagnaþingið Iceland Noir sem rithöfundarnir Ragnar Jónasson og Yrsa Sigurðardóttir hafa staðið að frá árinu 2013. Venjulega á tveggja ára fresti en vegna heimsfaraldursins hafa nú liðið þrjú ár frá síðasta þingi og í augum unnenda glæpasagna er gestalistinn æsispennandi, bæði íslenskir og erlendir höfundar. En Rankin er einn sá allra þekktasti, sannkölluð stórstjarna í þessum heimi, ekki síst fyrir sögurnar um Rebus lögregluforingja í Edinborg. Síðan sú fyrsta kom út fyrir 34 árum hefur Rankin, sem er 61 árs, sent frá sér 25 bækur um Rebus – vinsælir sjónvarpsþættir hafa verið gerðir eftir sumum sagnanna. Og inn á milli hefur hann skrifað glæpasögur um aðrar persónur, auk leikrita sem einnig hafa gengið vel.

„Þetta er fyrsta ferð mín frá Bretlandi síðan faraldurinn skall á okkur,“ segir Rankin þar sem hann hefur verið króaður af í dimmu horni í húsi við Austurstræti áður en fyrsta samtal hans við áhugasama lesendur á hátíðinni hefst. Hann bætir við að fyrir faraldurinn hafi hann reglulega heimsótt slíkar hátíðir, víða um lönd.

„En þegar ég byrjaði að skrifa bækur, árið 1986, voru engar slíkar glæpasagnahátíðir til. En þar sem hefðbundnari bókmenntahátíðir höfðu ekki áhuga á okkur glæpasöguhöfundum, þá stofnuðum við bara okkar eigin hátíðir. Til að mynda eru nú nokkrar slíkar haldnar reglulega í Skotlandi og sumar mjög vinsælar. En landslag bókmenntanna hefur breyst og það er byrjað að bjóða glæpasagnahöfundum líka á hefðbundnari hátíðir.“

Ræðir við Katrínu í Iðnó

–Rithöfundar eyða venjulega mestum tíma einir heima við skriftir en hvað færðu helst út úr heimsóknum á höfundamót sem þetta?

„Yfirleitt vonast höfundar til þess að þátttakan örvi sölu bókanna þeirra. En maður hittir ólíkt fólk, þar á meðal aðdáendur sagnanna, og svo eru bækur oft áritaðar og mikið spjallað. Svo koma höfundar víða að og vinasambönd myndast – og maður kynnist heiminum. Mér finnst mjög mikilvægt að fara af og til út í heiminn, vera ekki alltaf við tölvuna heima, því þá rekst ég oft á hugmyndir og heyri sögur sem koma að notum við skrifin.“

–Stela glæpasagnahöfundar aldrei hugmyndum frá hver öðrum á hátíðum sem þessari?

„Það er mögulegt,“ svarar Rankin og glottir. „En það er nú ekki vaninn að segja frá hugmyndum að óútgefnum sögum – einhver gæti stolið þeim. En Ragnar Jónasson bauð í mat í kvöld, við vorum sex við borðið og ég held að það hafi kviknað þar hjá okkur hugmyndir að svona tíu góðum sögum! Bara við það stutta spjall, sem var um rafmyntir. En út frá því kviknuðu hugmyndir, sem sýnir hvað það getur verið mikilvægt að hittast og spjalla.“

Einn viðburðanna á Iceland Noir, og sá sem vekur hvað mesta athygli, er samtal Rankins og Katrínar Jakobsdóttur forsætisráðherra á sviði Iðnó í kvöld, fimmtudag. Þegar Rankin er spurður út í það kemur í ljós að hann hefur áður átt viðlíka samtal á sviði.

„Fyrsti ráðherra Skotlands, Nicola Sturgeon, er öflugur lesari og mikill aðdáandi glæpasagna. Og við höfum einu sinn rætt saman á sviði, á „The Bloody Scotland“-bókmenntahátíðinni í Skotlandi. Það verður áhugavert að vera á sviði með forsætisráðherra ykkar...“

–En býstu við því að Boris Johnson, forsætisráðherra Breta, eigi eftir að bjóða þér í slíkt spjall?

„Nei. Ég efast um að hann sé mikill lesari, eða mikill hugsuður.“

Allur pakkinn í glæpasögum

Ian Rankin fæddist og ólst upp við lítil efni í kolanámubæ skammt fyrir norðan Edinborg. Hann var sá fyrsti í sinni fjölskyldu sem fór í háskólanám, í Edinborg, borginni sem hann heillaðist snemma af og hefur síðan skrifað um. Hann segir foreldra sína ekki hafa verið ánægða með að hann hafi skráð sig í nám í ensku og bókmenntum, þeim hafi ekki þótt það nytsamleg ákvörðun, en unga manninum var ekki haggað. Og samhliða því að skrifa fyrstu sögurnar um Rebus vann hann að doktorsritgerð um verk skoska höfundarins Muriel Spark.

Ferill og skrif Rankins tengjast Skotlandi með margvíslegum hætti. Hann hefur stundum verið kallaður sendiherra Skotlands og þá ekki síst Edinborgar. Hann gengst fúslega við því að hafa markvisst unnið með sitthvað sem er einkennandi fyrir heimahagana.

„En þegar fyrsta bókin mín kom út árið 1987 var í umsögnum tekið fram að það væri ólíklegt að ferðamálaráð myndi mæla með sögunni, því brugðið væri upp afar myrkri mynd af Skotlandi,“ segir hann og glottir. „En nú lítur fólk með allt öðrum hætti á sögurnar og telur varla að þær fæli gesti frá. Við skrifum um glæpi því þeir eru hluti af samfélaginu – og glæpir eru framdir í öllum samfélögum. Hvers vegna? Er orsökina að finna í eðli okkar? Hvað aftrar okkur frá því að fremja glæpi – og hvers vegna taka ekki fleiri þátt í þeim? Um allar þessar mikilvægu siðferðilegu spurningar er tekist á í glæpasögum.

Í byrjun ætlaði ég mér alls ekki að eyða ævinni í að skrifa bara glæpasögur. Mig langaði til að skrifa um Edinborg, til að skilja og skýra borgina. En svo áttaði ég mig á því hvað það er góð leið að beita fyrir sig lögreglumanni við að kanna borg, menningu eða samfélag, því lögreglan hefur aðgang að öllum lögum samfélagsins. Ég sá að lögreglumaður gæti kannað samfélagið fyrir mig, hvort sem ég væri að skoða stjórnmál, útlendingahatur, listalífið eða spillingu; innan ramma glæpasögu gæti hann kannað allt mögulegt. Og fengið lesendur til að hugsa um málefnin.

Þessar bókmenntir bjóða upp á allan pakkann: Sterka tilfinningu fyrir stöðum, sterkar lykilpersónur, spennandi sögulínur og mikilvægar siðferðislegar spurningar, sem oft eru bundnar niður með margræðri frásagnarfléttu. Og lesandinn nýtur þess að hverfa inn í söguheiminn því þar er boðið upp á spennandi atburði. Glæpasagan er pakki þar sem fólk lærir um menningu og lífið í heild sinni, með fólki sem lendir í ævintýrum – og allt meðan lesandinn situr heima í notalegum sófa.“

Ráðgátan í öllum skáldsögum

Eins og fyrr segir hefur Rankin þegar skrifað 25 sögur um Rebus og eftir þeim hafa verið gerðir vinsælir sjónvarpsþættir. Rankin segist aldrei hafa horft á þættina, þar sem hann óttist að leikararnir kunni að hafa óæskileg áhrif á það hvernig hann mótar persónurnar við skrifin. En er hann sífellt að viða að sér hugmyndum og glæpum að vinna með?

„Ekki látlaust, nei, en ég les dagblöðin og hlusta á fréttir. Ég skrifa gjarnan hjá mér hugmyndir og klippi út fréttir, og raða þessu í möppur og skrár. Innan þeirra finn ég svo hugmyndir fyrir bækurnar. Stundum tekur það mörg ár þangað til fréttir og hugmyndir nýtast mér.“

–Lestu mikið af bókum annarra, og þá helst glæpasögur?

„Ég er sílesandi. Alls ekki bara glæpasögur en þó les ég mikið af bókum eftir kollegana. Enda eru margir þeirra góðir vinir og kunningjar og ég er forvitinn að sjá hvað þeir fást við.“

–Ragnar Jónasson sagði í gær við mig að í raun væru flestar skáldsögur á einhvern hátt glæpasögur.

„Já, það er einhver ráðgáta eða spenna í þeim, annars myndi fólk ekki lesa síðu eftir síðu,“ samsinnir Rankin. „Fólk heldur áfram að lesa þar sem það er ekki komið með allar upplýsingar, heildarmyndina. En ef þú segðir við rithöfund sem teldi sig skrifa fagurbókmenntir að þær séu í raun glæpasögur, þá myndi hann líklega hafna því. Og það er viðvarandi hugmynd að þetta séu léttvægari bókmenntir. En sjáðu til, Dickens skrifaði glæpasögur, Dostojevskí líka...“

Flóttaleið frá veruleikanum

–Hvar finnurðu kraftinn og kappið til að halda sífellt áfram að skrifa og senda frá þér bækur og önnur verk, oft árlega?

„Ég skrifa ekki alla daga og get auðveldlega tekið mér hlé í heilt ár, þegar ég ferðast bara um, nýt lífsins og hleð rafhlöðurnar. En þegar ég byrja að skrifa sögu þá er það mjög gaman, að leika guð og skapa heim þar sem allt gerist sem ég ákveð að gerist. Þar sem ég hef vald yfir persónunum og örlögum þeirra. Ég hef skrifað og sagt sögur síðan ég var lítill; níu eða tíu ára gamall var ég farinn að búa til sögur í höfðinu á mér. Mér hefur alltaf þótt það gaman og er eins konar flóttaleið frá veruleikanum.“

–Sögur þínar hafa notið gríðarlegra vinsælda. Er það mikilvægt fyrir þig að hitta aðdáendur og lesendur og heyra að þeir eru ánægðir?

„Það er engin leið að gleðja alla! Saga fær kannski 99 dásamlegar umsagnir en svo er ein neikvæð. Hverja heldurðu að höfundurinn muni?

Mér finnst mikilvægt að gleðja mig sjálfan með skrifunum. Ég reyni að skrifa sögur sem ég myndi sjálfur njóta að lesa. Fyrstu bækur mínar seldust ekki vel. Það var ekki fyrr en með bókum númer níu og tíu sem ég komst á metsölulista. Þetta var stígandi lukka. Og margoft efaðist ég um að ég myndi nokkurn tímann fá almennileg laun fyrir skrifin og yrði að fá mér alvöruvinnu. En ég vildi bara aldrei gera annað en skrifa sögur – og ég er enn að.“