Var Snorri Sturluson frjálslyndur íhaldsmaður?

Stefán Gunnar Sveinsson

sgs@mbl.is

Færri komust að en vildu á fund Miðaldastofu Háskóla Íslands sem haldinn var í Lögbergi á fimmtudaginn, en þar ræddu þeir Hannes Hólmsteinn Gissurarson, prófessor í stjórnmálafræði, og Sverrir Jakobsson, prófessor í sagnfræði, um túlkun Hannesar á Snorra Sturlusyni sem frjálslyndum íhaldsmanni. Var hámarksfjöldi gesta skorðaður við fimmtíu manns, en auk þess voru á þriðja tug sem fylgdust með fundinum yfir netið.

Erindi Hannesar byggðist á bók hans, Twenty-Four Conservative-Liberal Thinkers, er kom út í lok síðasta árs, en þar skipaði Hannes Snorra á bekk með öðrum sem hann skilgreindi sem frjálslynda íhaldsmenn. Þar á meðal voru John Locke og heilagur Tómas af Akvínas. Hannes rökstuddi í erindi sínu hvers vegna hann teldi að Snorri ætti heima í þeim hópi, en hann benti á að allir þrír hefðu í raun fært fram hugmyndir um að valdsmenn væru bundnir af lögum og hefðum.

Vísaði Hannes þar meðal annars í Heimskringlu, sögu Noregskonunga sem Snorri ritaði á árunum í kringum fyrri Noregsferð sína 1218-1220. Sagði Hannes að rauði þráðurinn í Heimskringlu væri sá að konungar þyrftu að virða lögin, ella mætti setja þá af.

Þá mætti lesa úr Heimskringlu það viðhorf að góðir konungar héldu skattheimtu í hófi og færu ekki í herleiðangra að óþörfu, en vondir konungar hækkuðu skatta og hæfu að þarflausu hernað.

Hannes fjallaði í erindi sínu einnig um tvær ræður, sem má finna í Heimskringlu, annars vegar ræðu Þorgnýs lögmanns, þar sem finna má vísan í það að konungar yrðu að ríkja með samþykki þegna sinna, og hins vegar í ræðu Einars Þveræings, er hann mælti á móti því á Þingvöllum að Noregskonungur fengi Grímsey til afnota, þar sem slíkt myndi á endanum leiða til þess að Íslendingar misstu það frelsi er þeir höfðu haft frá landnámi.

Sagði Hannes að stefnu Snorra mætti lýsa sem svo að Íslendingar ættu að vera vinir Noregskonungs en ekki þegnar hans. Er þessi stefna það sem lesa megi helst út úr bæði Heimskringlu og Egils sögu, sem Hannes segir að Snorri hafi skrifað eftir síðari Noregsferð sína 1239, þegar slest hafði upp á vinskap hans við Hákon gamla Noregskonung.

Í lokaorðum sínum velti Hannes upp þeirri spurningu hvort hugmyndir Snorra væru orðnar úreltar. Neitaði hann því, og benti á ýmsa þróun í stjórnskipun vestrænna ríkja, sem félli vel að þeim hugmyndum að takmarka þyrfti æðsta vald með lögum eða hefðum.

Þrír mismunandi Snorrar?

Sverrir tók til máls og veitti andsvör. Sagðist hann raunar vera sammála Hannesi um margt, en þó ekki allt, en Sverrir velti til dæmis fyrir sér að hversu miklu leyti væri hægt að heimfæra skilgreiningar úr nútímastjórnmálum á menn og málefni fyrri alda.

Sverrir sagðist taka undir með Hannesi um að það væri töluvert um ræður í Heimskringlu, sem bentu til þess að höfundur hennar vildi setja valdi Noregskonunga skorður. Sverrir sagðist hins vegar ekki sjá tengslin á milli þess Snorra sem hefði samið Heimskringlu og þess sem sagður væri hafa samið Egils sögu.

Sverrir sagði að „Snorri 2“, það er höfundur Egils sögu, hefði í raun allt aðra afstöðu til frjálslyndis en „Snorri 1“, höfundur Heimskringlu, og sagði hann jafnframt að einstaklingshyggja Egils væri af allt öðrum toga en sú sem lofuð væri í Heimskringlu. Þá þótti Sverri athyglisvert að í frásögnum bæði Egils sögu og Heimskringlu af sömu atburðum væru ekki sömu „nýmælin“, sem þætti óvenjulegt í textum höfunda á miðöldum.

Var Sverrir því ekki á því að Snorri væri höfundur Egils sögu, og sterkari rök væru fyrir því að Snorri hefði ritað Heimskringlu. Benti Sverrir hins vegar á að um gamalt deiluefni væri að ræða, sem ekki hefði verið útkljáð.

Þriðji „Snorrinn“ væri svo sá, sem Sturla Þórðarson, frændi Snorra og höfundur Íslendingasögu, fjallaði um í frásögn sinni af Sturlungaöld. Sverrir benti á, að sá Snorri hefði verið lendur maður Noregskonungs, það er gefið konungi lendur og fengið afhent til baka. Sagði Sverrir að Snorri hefði í raun gengið lengst af þeim höfðingjum Sturlungaaldar til þess að þjóna konungi.

Vísaði Sverrir þá einnig til þess loforðs sem Snorri fékk frá Skúla jarli 1239, um að hann yrði sjálfur jarl á Íslandi, þegar Skúli tæki við krúnunni, en Skúli varð hins vegar undir í því valdatafli. Var það niðurstaða Sverris að „Snorri 3“ hefði ekki verið á móti Noregskonungum, heldur frekar á móti Hákoni gamla.

Snorri þjóðlegur heimsborgari

Gerður var góður rómur að máli beggja, og voru líflegar umræður að loknum erindum þeirra Hannesar og Sverris. Sagðist Hannes einungis vilja svara tvennu í hinni snjöllu tölu sem Sverrir hefði flutt, annars vegar að Snorri hefði verið margræður einstaklingur, sem gat teflt fram andstæðum sjónarmiðum í ritum sínum, og því liti hann svo á að allir Snorrarnir „þrír“ sem Sverrir gat um hefðu verið sá eini og hinn sami.

Þá var Hannes á því að Snorri hefði verið rægður af Sturlu Þórðarsyni í Íslendingasögu, og því væri betra fyrir nútímamenn að skoða orð og gjörðir Snorra sjálfs heldur en hvað Sturla hefði skrifað um hann.

Hannes sagði í svari sínu við lokaspurningunni að hann dáðist að Snorra, þar sem hann sameinaði það besta úr þjóðernisstefnu og alþjóðahyggju. Snorri hefði því verið þjóðlegur heimsborgari og við ættum öll að reyna að líkja eftir því.