Fornaldarsögur Norðurlanda endurlífgaðar!

Fornaldarsögur Norðurlanda fengu þetta fræðiheiti þegar Carl Christian Rafn gaf út safn þeirra 1829-30, en sögurnar gerast í fjarlægri fortíð, fyrir landnám Íslands og að miklu leyti á Norðurlöndum; sumar reyndar á fjarlægum slóðum. Þær hafa alltaf staðið í skugga Íslendingasagna og öndvert við þær gjarnan kallaðar lygisögur. Það er að vísu svo að í fornaldarsögum getur allt gerst, mönnum er bruggaður óminnisdrykkur, þeir skipta um ham, berjast við risa, stinga sér í jörð niður og „þó að þeir klyfist í herðar niður, þá stóðu þeir upp sem áður og börðust“ (Sörla þáttur). Ekki var fornaldarsögum mikill gaumur gefinn þegar ég var í háskólanámi um 1970. Orkan fór eiginlega öll í Íslendingasögur, lítillega vikið að Snorra og Sturlu frænda hans, eddukvæðin allvel rýnd; nokkrar dróttkvæðar vísur. Fornaldarsögur sverja sig í ættina, eru náskyldar öðrum miðaldabókmenntum um frásagnarhátt og stíl og eru sannarlega merkilegar bókmenntir og bráðskemmtilegar þar sem listfengir menn hafa mótað eldgamlar arfsagnir og kvæði í nýtt form, stundum steypt saman í eina persónu nafngreindum mönnum sem voru til og goðsögulegum hetjum, „afrek einnar hetju gátu auðveldlega færst yfir á aðra(r)“ (II,20). Í bland er mestallt efni sumra sagna hreinn skáldskapur og e.t.v. eru fornaldarsögurnar alþýðlegri en aðrar bókmenntir tímans (I,17). Flestar voru þær skráðar á 13. og 14. öld og jafnvel síðar og áreiðanlega einhverjar seint á 12. öld. Ótal rímur voru ortar þar sem efni þeirra var orðað í bundnu máli og sýnilega eru margar sögur týndar en lifa í rímunum. Færeyingar ortu sér danskvæði upp úr fornaldarsögum (II,145) og norrænir sagnadansar sækja sér efni í 16 fornaldarsögur (II,151). Sums staðar er texti sagnanna með votti af ljóðstöfum, jafnvel hrynjandi sem getur vitnað um að kvæði hafi verið meðal heimilda (I,74); gömul kvæði hafa einnig geymst í nokkrum sagnanna. Menn tóku við aldagömlum arfi „juku við hann og skiluðu svo áfram hver með sínum hætti“ (I,11). Nú eru varðveitt á áttunda hundrað handrita með einni eða fleiri sögum (I, 13), enn fleiri hafa týnst. Meðal þeirra má nefna Sigurðar sögu hrings og Huldar sögu (II;28, 123). Í útgáfu Rafns var prentuð 31 saga, en 34 í útgáfu Guðna Jónssonar 1953. Vonandi verða þær senn gefnar út á vegum Hins íslenska fornritafélags, þær eiga skilið þann sess og fræðilega umgjörð. Hefðin býður að skipta sögunum upp í hetjusögur (t.d. Völsunga saga), víkingasögur (t.d. Ragnars saga loðbrókar) og loks ævintýrasögur (t.d. Bósa saga og Herrauðs; I,21-22). Tolkien fékk innblástur úr hetjusögum að ekki sé nú gleymt Richard Wagner og óperum hans. Hér má nefna að Ragnars saga sækir efnivið í rúmlega 20 rit frá nokkrum löndum sem skráð voru frá 9. öld til hinnar 13. (II,31). Saxi málspaki notar efni úr 13 fornaldarsögum í Danmerkurkróniku sinni (II,102).

Skyggnst bak við sögurnar

Þau rit sem hér liggja fyrir eru fyrri tvö bindin af fjórum í ritröð sem hefur hlotið nafnið Arfur aldanna , því að í þessum bókum er skyggnst bak við fornaldarsögurnar, ef svo má segja, fjallað um aðföng eða rætur þeirra hvort sem eru annálar, kvæði, sagnir, myndir, kröníkur, yfirleitt í mjög knöppu formi, t.d. eddukvæðin (II,18). Í Handan Hindarfjalls er farið víða um Evrópu í þessu skyni, allt frá 4. öld og fram yfir hámiðaldir en í norðurvegi er sjónum beint að Norðurlöndum frá 7. öld, jafnvel fyrr, og fram til 13. aldar. Í báðum bindum er einnig skyggnst eftir myndefni, en atvik úr hetjusögum voru meitluð í stein (einkum í Svíþjóð og á Gotlandi), mótuð í gull/silfur á mynt eða ‚kingur‘, skorin í tré (mest í Noregi) og slegin í vefnað; þessar minjar eru nú varðveittar í mörgum þjóðarsöfnum víða í Evrópu. Ekki er alltaf augljóst hvað býr undir en margar myndir hafa fundist þar sem maður í gryfju stingur með sverði dreka sem skríður yfir holuna (Sigurður að drepa Fáfni) og af manni sem er í gryfju og að honum sækja ormar (Gunnar Gjúkason). Sigurður og heilagur Georg eru þekktustu drekadráparar sögunnar, að ætla má! Í báðum bindum er rakin rannsóknarsaga þessarar bókmenntagreinar.

Efniviður fornaldarsagna er saman felldur úr „arfsögnum eða sagnasjóði sem var að grunni til sameiginlegur íbúum á stórum svæðum Norður-Evrópu og varðaði annars vegar fortíð Norðurlandabúa og hins vegar germanskra þjóða og þjóðarbrota í víðara samhengi“ (I,37). Bókmenntaleg endursköpun þessa arfs er að „miklu leyti bundin við Ísland“ (I,39). Dýpstar og mestar rætur virðast standa undir Völsunga sögu, hetjukvæði Eddu, Niflungaljóð hin þýsku, Þiðriks saga af Bern sem sver sig bæði í ætt fornaldarsagna og riddarasagna, Bjólfskviða o.fl.; efni tengt Völsungum er í níu kvæðum sem talin eru ort frá 7. til 13. aldar á Englandi og í Þýskalandi o.v. (II,161). Persónur í Völsunga sögu birtast með dramatískum hætti í mörgum fornum heimildum í ýmsum löndum. Lærðar bækur hafa verið samdar um tengsl þeirra við fólk sem var til, Sigurð Fáfnisbana, Gunnar og Högna, Brynhildi, Atla o.fl. Ekki verður fjölyrt um þær hér; Búrgundar býsna miðlægir og lykilorrusta á þjóðflutningatímum, árið 451 (II,11). Öllu þessu gerir Aðalheiður einstaklega góð skil og bendir á að „sagnfræðilegur kjarni... getur með tímanum færst yfir á aðrar persónur og atburði“ (I,107).

Heiti og kenningar í dróttkvæðum og öðrum kveðskap þurftu að vera áheyrendum skiljanleg. Skáld sem notar heitið ‚grimhildr‘ um fjölkunnuga konu þekkir Grímhildi úr Völsunga sögu og viðtakendur væntanlega líka (II,63). Það skáld sem kennir gull sem ‚Rínar bál‘ er líka vel að sér í Völsunga sögu – og ekki gat hann boðið áheyrendum upp á eitthvert bull sem hann einn skildi!

Í lokakafla II. bindis er fjallað um hetjusögu í ræðu og riti (201-209). „Hlutverk hetjunnar er að leiða samfélagið út úr þeim háska og hremmingum sem steðja að hverju sinni og saga hennar, hetjusagan sem slík, einkennist því jafnan af afar fastmótaðri formgerð, frásagnarlega séð“ (203). Þetta hefur ekkert breyst og nægir að benda á James Bond í nútímanum. Hetjur fornaldarsagna sættu þó oft grimmum örlögum, ósköpum. Sagnamenn sögðu þessar sögur og viðtakendur hafa væntanlega verið heimilismenn og gestir á höfðingjasetrum; sagnamenn þurftu að hafa eitthvað fyrir snúð sinn sem ekki var í boði hjá þorra alþýðu. Ætli ritun alls konar frásagna hafi ekki haldist í hendur við samþjöppun valds á þjóðveldisöld? Nokkru fyrir 1200 og fram eftir 13. öld söfnuðust goðorð á hendur nokkurra ætta sem héldu sig ríkmannlega og höfðingjar höfðu um sig sveit manna. Þurfti ekki að skemmta þeim á kvöldin? Valdamenn hafa vafalítið látið skrifa fyrir sig bækur til að láta lesa fyrir sig og sína. Klaustrin hafa sennilega verið miðstöðvar slíkra skrifa og þangað hafa menn leitað, ýmist til að læra leturgerð eða kaupa þessa þjónustu.

Stórmerkilegt rit

Margar rammagreinar prýða bækurnar með fróðleiksmolum og skýringargreinum, ríkulegt myndefni, töflur sem sýna hvar tiltekin minni koma fyrir, hvar ákveðnar samsvarandi myndir hafa fundist o.s.frv., allt til léttis og yfirlits fyrir lesendur. Bókin er fallega út gefin, meginmál sett í tvídálk, myndir lagðar í letrið þar sem við á, spássíur rúmar.

Þetta er stórmerkilegt rit. Aðalheiður hefur dregið að sér feiknin öll af heimildum og unnið afar skipulega úr þeim. Bækurnar eru enginn áhlaupalestur, lesandi þarf að staldra við og íhuga eitt og annað. Sumir kaflar eru harðir undir tönn en í heildina er þetta læsilegt og aðgengilegt fræðirit sem lýkur upp dyrum að eldgömlum tíma sem undir liggur þessum bókmenntum; ritrýnar draga þó jafnan úr stílþrifum, hefur mér sýnst. Ég hafði ánægju af lestrinum og fagna því mjög að nú, loksins, loksins, hefur fornaldarsögum Norðurlanda verið sýndur sá sómi sem þeim ber. Ég hlakka til að lesa framhaldið!