„Ég fer bara og sæki hann!“

Guðjón Hafsteinn Guðmundsson er í ræktinni þegar ég bjalla í hann á þessum fallega janúarmorgni. „Ég kem hingað fjórum sinnum í viku,“ útskýrir hann. „Eitthvað verður maður að gera til að halda sér í formi; ég er hættur að vinna og síðan er orðið svo lítið um kynlíf hjá mér. Ég er orðinn 72 ára.“

Hann skellir upp úr.

Ég hef heimildir fyrir því að Guðjón sé með hressari mönnum og þetta fyrsta svar lofar strax góðu. Ég ámálga viðtal fyrir Sunnudagsblað Morgunblaðsins og Guðjón er til í tuskið. Hvenær viltu koma?

Daginn eftir sit ég í stofunni hjá honum í Kópavoginum með kaffi í múmínálfabolla fyrir framan mig. „Hvernig er kaffið, vinur?“ spyr Guðjón. „Er það ekki í lagi?“

Jú, fínu lagi. Meira um það síðar.

„Þú verður að fyrirgefa mér en ég á ábyggilega eftir að vaða úr einu í annað,“ segir húsráðandi. „Ég er nefnilega með ADHD og allar þær systur, nema hvað slíkar greiningar voru auðvitað ekki til í gamla daga.“

Það er nú í góðu lagi, góðar sögur þarf ekki endilega að segja í krónólógískri röð.

Í því ljósi er við hæfi að við hefjum spjallið á ákveðnum endapunkti; þegar Guðjón hætti á sjónum árið 1998, eftir tæplega 40 ár. Það gerði hann ekki af fúsum og frjálsum vilja.

„Ég fékk yfir mig brotsjó sem tók hrygginn á mér í sundur á þremur stöðum,“ byrjar hann. „Ég var á Hoffellinu frá Reyðarfirði og það sem er svo merkilegt er að við vorum ekki úti á rúmsjó, heldur í Víkinni við Ólafsvík. Aldan kom aftan á skutinn og ég fékk hana á mig, þar sem ég stóð á dekkinu. Ég steinlá og þegar ég ætlaði að standa upp til að halda áfram að vinna áttaði ég mig á því að ég fann ekki fyrir löppunum. Sársaukinn var hins vegar ekki svo mikill enda er ég með háan sársaukaþröskuld, auk þess sem líkaminn hefur dofnað strax upp við áfallið. Strákunum leist ekkert á blikuna og skorðuðu mig af, eins og ber að gera við svona aðstæður. Sem betur fer vorum við skammt frá landi og hringt var á sjúkrabíl á Ólafsvík sem ók í hendingskasti með mig á Akranes. Þaðan var ég sendur beint til Reykjavíkur, þar sem ég gekkst undir aðgerð. Ég var með meðvitund allan þennan tíma.“

Fékk sýkingu í bakið

Aðgerðin heppnaðist vel en þrír boltar voru settir í hrygginn á Guðjóni til að halda honum saman. Þar með var hremmingum hans þó hvergi nærri lokið. „Ég fékk sýkingu í bakið, sem var hálfu verra. Það myndaðist stórt kýli við hrygginn nálægt mænunni sem er alls ekki gott. Komist sýking í hana getur maður lamast. Læknarnir stungu á kýlið, þannig að gröfturinn vall út. Hún Vallý mín var við það að líða út af,“ rifjar Guðjón upp og á þar við eiginkonu sína, Valgerði Ingu Hauksdóttur, sem nú er látin.

Hann lá lengi á spítala en þegar hann komst á fætur ætlaði Guðjón aftur á sjóinn. Engar refjar. En læknirinn stöðvaði hann, sjómennskunni væri lokið fyrir fullt og fast. „Ég skil ekkert í því enda fannst mér ég miklu betri en áður – með þrjá bolta í hryggnum.“

Hann glottir.

Þar með lýkur ekki frásögum af beinbrotum og almennum óförum Guðjóns. Hann hefur lengi lagt stund á hestamennsku og fyrir um áratug varð hann fyrir alvarlegu slysi þegar hann var í útreiðartúr í Víðidalnum. „Það var alveg dæmalaus óheppni. Ég var bara á fetinu í rólegheitum þegar bíll keyrði framhjá og skaut steini upp í kviðinn á hestinum, sem fældist að vonum og henti mér á steinsteyptan rafmagnskassa. Þar fóru þrettán bein; rifbein, viðbein og hvað þetta nú allt heitir.“

Aftur beið hans spítalavist og endurhæfing. „Það er ekkert sjálfgefið að menn standi upp eftir svona slys en ég hef alltaf verið í góðu formi og líkamlega hraustur og það hjálpaði mér án efa að ná fullri heilsu aftur.“

– Þú ert svolítill hrakfallabálkur? Eru þau fleiri, slysin?

„Nei, ekkert í líkingu við þessi tvö. Ég datt að vísu í tvígang niður úr stiga þegar ég var að mála bjálkahúsið sem ég byggði og átti í Brekkuhvarfinu hérna í Kópavogi – og rotaðist í annað skiptið. Það á ekki af manni að ganga.“

Téð hús vakti mikla athygli á sínum tíma enda bjálkahús fá hér um slóðir. Guðjón byggði sumsé einbýlishús, bílskúr og hesthús á sömu lóðinni, allt frístandandi. „Já, blessaður vertu. Þetta dró marga að og suma daga komst ég varla að húsinu fyrir fólki sem komið var til að skoða.“

Hann glottir.

„Það var ótrúlegasta fólk sem sýndi þessu áhuga; Tolli listamaður, Linda Pé, Íþróttaálfurinn og Örn Árnason leikari. Sá síðastnefndi horfði í augun á mér og spurði hvort ég væri auðkýfingur. Nei, svaraði ég. Ég er bara duglegur sjómaður. Eins og þú þekkir þá er hægt að bera býsna vel úr býtum á sjó,“ segir Guðjón sem flutti inn í húsið skömmu áður en hann þurfti að hætta á sjónum eftir slysið.

Timbrið flutti Guðjón inn frá Finnlandi, í fjórum gámum. Lóðina hafði hann keypt af Sigurbirni Bárðarsyni hestamanni. „Þetta var allt stimplað timbur enda langaði mig að byggja kántrístæl. Oft er sagt að bjálkahús henti ekki íslenskum aðstæðum og ég byrjaði á því að henda einum og hálfum gámi af bjálkaull. Sá í hendi mér að hún myndi aldrei halda íslensku veðri og vindum. Í staðinn keypti ég danska þensluborða sem dugað hafa fram á þennan dag – og munu gera áfram. Umboðsmaðurinn á Íslandi frétti af þessu, sem varð til þess að forstjóri finnska fyrirtækisins kom hingað í helgarferð við annan mann til að kíkja á húsið. Það varð til þess að öll þessi hús eru með þensluborðum í dag.“

– Þannig að þú hafðir varanleg áhrif á framleiðslu Finnanna?

„Já, já. Það má segja það.“

Hann skellir upp úr.

„Ég skipti líka um allar hurðir. Þær komu ekki með einum kíttistaumi og hefðu aldrei haldið.“

Flugvél brotlenti í sjónum

Eins ótrúlega og það hljómar þá er slysið á Hoffellinu ekki eftirminnilegasta atvikið sem Guðjón lenti í á sjó; heldur þegar hann bjargaði mannslífi úti fyrir Suðausturlandi árið 1984.

Þá var hann háseti á Vigra RE sem var á heimleið eftir að hafa siglt með ferskfisk til Bremerhaven. „Við vorum út af Hornafirði síðdegis á sunnudegi þegar lítil flugvél brotlenti í sjónum fyrir framan okkur. Sjálfur var ég sofandi en skipstjórinn, Snæbjörn Össurarson, varð vitni að þessu. Um var að ræða bandarískan ferjuflugmann sem var á leið til Íslands frá Bandaríkjunum með millilendingu í Skotlandi. Eitthvað hefur hann misreiknað sig því vélin varð bensínlaus með þessum afleiðingum.“

Guðjón var ræstur, eins og aðrir sem voru í koju, og þegar hann kom upp á dekk hafði flugmanninum tekist að komast út úr vélinni. Athygli vakti að hann var ekki í flotgalla, heldur bara í dúnúlpu. Hafði ekki komist í gallann og varð fljótt þrekaður í sjónum. Menn réðu ráðum sínum á dekkinu og öllum var ljóst að engan tíma mátti missa. Það voru suðvestan 6-7 vindstig og svolítil alda.

„Maðurinn var svona 30-50 metra frá okkur og ekki auðvelt að komast að honum, þar sem skipið valt í öldunni. Hefðum við farið nær hefði hann getað lent í soginu og farið í skrúfuna. Við hentum niður kaðalstiga en engin leið var fyrir flugmanninn að komast í hann. Ég man að ég sagði við skipstjórann: Við erum að missa manninn, við verðum að ná í hann! „Hvernig?“ spurði hann á móti. Ég fer bara og sæki hann!

Það varð úr. Spotti var festur í Guðjón, sem stakk sér til sunds í svellköldum sjónum. „Þetta gerðist allt mjög hratt en þegar ég var búinn að stinga mér í sjóinn man ég eftir að hafa hugsað með mér: Jæja, Gaui minn. Þú hefur alltaf verið vitlaus en ég vissi ekki að þú værir svona vitlaus!“

Hann brosir.

Þess má geta að hann var bara í skyrtu og gallabuxum enda skipti hver sekúnda máli.

Guðjón komst til flugmannsins, sem þá var orðinn rænulítill og þrotinn að kröftum enda búinn að vera í alla vega 20 mínútur í sjónum. Hann tók utan um manninn og skipverjar á Vigra drógu þá í átt að skipinu. Heilmikill veltingur var á skipinu og Guðjón marðist á brjóstinu við atganginn þegar slaknaði á spottanum. Þegar komið var að skipinu var ekki nema hálfur sigur unninn; koma þurfti flugmanninum um borð. Og þeim báðum. „Þetta var alls ekki auðvelt en á endanum náði ég að koma löppunum á manninum í stigaleiðarann og þeir gátu kippt honum inn fyrir borðstokkinn og síðan mér. Til allrar hamingju var maðurinn frekar lítill og léttur; ég veit ekki hvort ég hefði ráðið við eitthvert tröll þarna. Ég þori ekki að hugsa þá hugsun til enda hefði ég misst takið á manninum.“

Strax var hlúð að flugmanninum á dekkinu og síðan farið með hann niður í klefa í steypibað og honum fengin ný og þurr föt. Hann hjarnaði fljótt við og varð ekki meint af volkinu. Sjálfur var Guðjón í mikilli geðshræringu þegar hann var kominn um borð aftur. „Ég bara grét og grét. Sjokkið var svo mikið. Bæði var það þessi andlega og líkamlega þrekraun sem ég hafði gengið í gegnum en ekki síður sú staðreynd að mér hafði tekist að bjarga manninum. Hann varð að vonum mjög þakklátur og skrifaði mér bréf sem ég er því miður búinn að týna. Synd og skömm. Flugmaðurinn hefur ábyggilega verið um sextugt á þessum tíma og ég veit að hann er látinn í dag. Hann hét Harry W. Rhule.“

Þeir tókust alveg á loft

– Hefurðu hugsað mikið um þessa mannbjörg gegnum tíðina?

„Nei, merkilega lítið. Ég hef heldur ekki verið nógu duglegur að tala um þetta. Ég áttaði mig á því þegar þetta barst fyrir tilviljun í tal á síðasta ári þegar við Biggi æskuvinur minn í Herrafataverslun Birgis og Sveinbjörn vinur okkar sátum saman að spjalli. Þeir tókust alveg á loft yfir þessu. „Hvers vegna hefurðu ekki sagt okkur frá þessu áður? Hvers vegna hefurðu ekki fengið fálkaorðuna? Þú ert alltof hógvær!“ Og þar fram eftir götunum. Niðurstaðan varð sú að Biggi útnefndi mig mann ársins hjá Herrafataverslun Birgis og leysti mig út með forláta jakkafötum. Út frá þessum viðbrögðum fór ég að velta því fyrir mér hvort að þetta væri kannski eitthvað meira og merkilega en ég hef haldið. Um það verða aðrir að dæma. Í mínum huga er þetta ósköp einfalt: Það var maður að deyja fyrir framan nefið á mér og ég reyndi að bjarga honum. Hver hefði ekki gert það?“

– Það er ekki víst að allir hefðu látið sig vaða í sjóinn á skyrtu og gallabuxum!

„Það má vel vera. Ég hef alltaf verið frekar kjarkaður. Og djarfur. Þó ekki beint til kvenna.“

Hann hlær.

– Hvers vegna gerðist þú sjómaður?

„Það er nú saga að segja frá því. Þegar ég var þrettán ára fór ég niður á höfn að kveðja vin min, Kidda pikkaló, sem var ungþjónn á Gullfossi. Hann var ekki fyrr kominn um borð en hann hrópaði: Gaui, það vantar messagutta!“

– Og þú bara skelltir þér með?

„Já, þetta var spennandi tækifæri.“

Hann hlær.

– Fórstu án þess að kveðja kóng eða prest?

„Já, það var enginn tími til þess. Þegar skipið var farið úr höfn fékk ég að hringja í mömmu, sem brá auðvitað í brún. „Hvað segirðu, Gaui minn! Ertu á leiðinni til Kaupmannahafnar? Í Danmörku?“ Þegar hún áttaði sig á því að ég væri ekki að grínast snöggreiddist hún og heimtaði að skipinu yrði snúið við og hótaði að kæra skipstjórann. Þetta var auðvitað kolólöglegt. Mér tókst hins vegar að tala hana til; lofaði bara að kaupa eitthvað fallegt handa henni í stofuna í Köben.“

– Hvað var þetta langur túr?

„Ætli hann hafi ekki verið tíu dagar. Við fórum líka til Edinborgar. Þetta var mikið ævintýri fyrir ungan mann sem aldrei hafði farið á sjó. Áhöfnin tók mér líka ljómandi vel; ég man að Óli Laufdal var þjónn þarna. Þannig hófst sjómennska mín. Eftir skyldunámið fór ég fyrst á síðutogarann Hauk frá Kletti og síðan á Neptúnus með sama skipstjóra.“

35 árum eftir Gullfossævintýrið var Guðjón kominn í land aftur, eftir hryggbrotið. „Ég þurfti að finna mér eitthvað að gera og fór út í sendibílaakstur í sex ár. Síðan gerðist ég „reddari“ hjá Skugga ehf., við akstur og annað. Síðasta verkefnið sem ég tók þátt í var að byggja allt í kringum Ríkisútvarpið í Efstaleitinu. Ég hætti þar um áramótin fyrir rúmu ári. Það passaði ágætlega enda vorum við að skila af okkur og ég orðinn sjötugur.“

Hann segir þann aldur þó alls ekki eiga að vera viðmið í þessu sambandi.

„Er ekki Davíð alltaf ritstjóri hjá ykkur? Hann er aðeins eldri en ég.“

Jú, jú.

„Þannig á það auðvitað að vera. Vilji menn vinna áfram eftir sjötugt eiga þeir að fá það. Það kemur ekki nokkrum manni við nema starfsmanninum sjálfum og vinnuveitanda hans. Víða er misbrestur á þessu enda er Japan eina landið í heiminum sem tekur reynslu fram yfir menntun.“

– Var erfitt að hætta að vinna?

„Já, það reyndist mér erfitt, ég skal alveg viðurkenna það. Maður vaknar á morgnana og reynir að gera það með sóma. Síðan fer ég í ræktina og sund og um hádegi byrja ég að klóra mér í hausnum.“

Hann hlær.

„Nei, nei. Nú er ég að ýkja. Svona slæmt er það ekki. Þetta hefur vanist ágætlega; maður finnur sér alltaf eitthvað að gera. Ég les til dæmis miklu meira en ég gerði, mest ævisögur. Mikið ofboðslega er mikið til af þeim. Ég er líka með einn hest eftir og hef alltaf jafngaman af því að ríða út. Ætla að gera það núna á eftir þegar við erum búnir að spjalla. Síðan veit ég fátt skemmtilegra en að horfa á íþróttir í sjónvarpinu.“

– Þú missir þá ekki af leik með strákunum okkar á EM?

„Aldeilis ekki. Mikið sem þeir hafa kætt mig – og þjóðina alla. Þetta eru þvílíkir snillingar og sennilega besta lið sem við höfum átt. Sóknarleikurinn hefur verið svakalegur á EM og nú vantar okkur bara markmann og línumann á heimsmælikvarða, þá eru okkur allir vegir færir. Synd með þessi Covid-smit.“

– Varstu sjálfur í íþróttum?

„Heldur betur. Þú ert að tala við tvöfaldan Íslandsmeistara í fótbolta, með fjórða flokki Víkings. Það snerist allt um fótbolta á þessum árum og margir góðir í hverfinu, eins og Helgi Núma og Hemmi Gunn sem seinna fóru í landsliðið. Skoruðu hvor sitt markið í 14:2-leiknum fræga í Danmörku. Þeir voru rosalega góðir og Hemmi gat gert allt við boltann nema láta hann tala. Sjálfur hætti ég í boltanum þegar ég fór á sjóinn.“

Missti konuna úr krabbameini

Guðjón varð fyrir miklu áfalli þegar hann missti Valgerði eiginkonu sína úr brjóstakrabbameini árið 2013. Þau höfðu verið saman í fjóra áratugi og eiga þrjú börn, Guðbjörgu Rósu, Rakel Dögg og Rúnar.

„Vallý barðist hetjulega í átta ár en varð á endanum að játa sig sigraða. Það var rosalega erfitt enda getur maður ekkert gert, bara horft á maka sinn þjást og vonað það besta. Maður heldur að maður tækli þetta en gerir það ekki. Svona alvarleg veikindi orkutæma mann alveg, að sjá konuna sem maður elskar hverfa frá sér.“

Guðjón viðurkennir að hann hafi verið alveg bugaður við fráfall Valgerðar. „Það sem ég lærði er að maður verður að leyfa sér að syrgja. Ég er af gamla skólanum, sjómaður í þokkabót, og okkur var bara kennt að bíta á jaxlinn og gráta í hljóði. Maður er alveg tómur eftir svona áfall og það er svakalega erfitt að sofna og vakna einn. Eigi ég að vera alveg heiðarlegur þá fór ég aðeins of mikið út í brennivínið fyrst eftir að Vallý dó en hægt og rólega tókst mér að vinna úr þessu. Maður fær nefnilega engu breytt.“

Guðjón minnkaði við sig fyrir fimm árum; seldi bjálkahúsið og færði sig um set í Kópavoginum. Býr þar með Sigríði Guðbjörgu Helgu Kragh. „Það er yndisleg kona og við erum miklir vinir.“

– Þannig að lífið leikur aftur við þig í dag?

„Já, það er óhætt að segja það. Það væsir ekki um mig.“

– Svo býrðu að ríkum húmor og léttri lund.

„Já, það spillir ábyggilega ekki fyrir. Maður má ekki vera innilokaður í einhverju boxi. Ekki veitir víst af á þessum síðustu og verstu tímum; ég neita því ekki að veiran er farin að ganga á léttleikann hjá manni. Fer þetta ekki að verða gott af henni?“

Seiggðu!

Á leiðinni út spyr Guðjón hvenær viðtalið muni birtast í Mogganum. Um helgina, svara ég. „Nú, það er ekkert annað. Þú ert ekkert að draga lappirnar. Ertu ofvirkur, eins og ég? Mér fannst ég kannast við taktana?“

Ætli það sé ekki frekar kaffið; ég er orðinn vel víraður eftir tvo bolla. Ég drekk nefnilega aldrei kaffi. Nema hjá höfðingjum.