Vínarfundur Ljósmyndin, sem Aftenposten kallaði eina þá frægustu í norskri réttarsögu og sýnir Arne Treholt, lengst til vinstri, ræða við sovésku leyniþjónustumennina Gennadij Titov og Alexandr Lopatin á götu í Vín árið 1983.
Vínarfundur Ljósmyndin, sem Aftenposten kallaði eina þá frægustu í norskri réttarsögu og sýnir Arne Treholt, lengst til vinstri, ræða við sovésku leyniþjónustumennina Gennadij Titov og Alexandr Lopatin á götu í Vín árið 1983. — Ljósmynd/Lögreglan í Austurríki
[ Smellið til að sjá stærri mynd ]
Fréttaskýring Atli Steinn Guðmundsson atlisteinn@mbl.is „Mér kemur á óvart hve fast þeir sóttu að fá Treholt framseldan í kjölfar dómsins. Það sýnir hve þýðingarmikill hann var.

Fréttaskýring

Atli Steinn Guðmundsson

atlisteinn@mbl.is

„Mér kemur á óvart hve fast þeir sóttu að fá Treholt framseldan í kjölfar dómsins. Það sýnir hve þýðingarmikill hann var.“ Þetta segir Odd Berner Malme, sem á sínum tíma stjórnaði rannsókn máls annálaðasta njósnara Noregs fyrr og síðar, Arne Treholts, ráðuneytisstarfsmannsins sem sumarið 1985 hlaut 20 ára dóm fyrir njósnir í þágu Sovétríkjanna og Íraks.

Malme er meðal þeirra, sem fram koma í nýjum heimildaþáttum norska ríkisútvarpsins NRK um mál Treholts, Rikets sikkerhet , eða Öryggi ríkisins, en þar segir meðal annars af áður óþekktum skjölum úr djúpum myrkviðum skjalageymslna austurþýsku leyniþjónustunnar Stasi, þar sem skýrsluhöfundur sovésku leyniþjónustunnar KGB færir mikilvægi Treholts fyrir Sovétmenn í svofelld orð:

„Hann var heimildarmaður verðmætra upplýsinga í hernaðarlegu tilliti og sem lutu að alþjóðlegum vandamálum. Af samviskusemi sinni og ábyrgðartilfinningu aðstoðaði hann öryggisþjónustu Sovétríkjanna jafnframt því sem hann reyndi að draga úr hættunni af hernaðarstefnu Bandaríkjanna.“

Það voru rannsakendur við Kaldastríðsmiðstöð Syddansk-háskólans í Óðinsvéum, sem uppgötvuðu þetta tiltekna skjal, en efni þess þykir varpa töluverðu ljósi á tengsl Treholts við samstarfsaðila sína sovétmegin og hve mikils metinn hann var í þeirra ranni. Malme, sem nú nýtur eftirlaunaára sinna, en var áberandi kringum lögreglurannsóknina, sem hlaut nánast heimsathygli strax fyrstu dagana eftir að Treholt var handtekinn á Fornebu-flugvellinum í Ósló 20. janúar 1984, segir í spjalli sínu við NRK í nýju þáttaröðinni, að efni skjalsins staðfesti það sem fram kom í rannsókninni á sínum tíma.

„Það sem kemur mér á óvart er þessi mikla áhersla og ákefð [Sovétmanna] við að fá Treholt framseldan eftir að dómurinn féll,“ játar Malme, „það sýnir hve mikilvægur hann var í augum KGB,“ en greinargerðin í skjalinu var beinskeytt hjálparbeiðni KGB til Stasi í Austur-Þýskalandi, Stasi-menn áttu að leggjast á árarnar með starfsbræðrum sínum í leyniþjónustu Sovétsins og bjarga Treholt úr norsku fangelsi gegnum framsal.

Spenntir fyrir NATÓ-gögnum

Norsk stjórnvöld voru hins vegar á annarri skoðun og ætluðu að fá að halda sínum fanga, það sýnir annað skjal, sem sami rannsóknarhópur hefur einnig fundið, þar sem greint er frá rausnarlegu sameiginlegu tilboði KGB og Stasi, 22 föngum úr fangelsum austantjalds í skiptum fyrir Treholt einan. Nei takk, var svarið.

Malme telur fundarhöld KGB-manna og sendiherra Bandaríkjanna í Moskvu, á svipuðum tíma og björgunarumleitanir gagnvart njósnararnum hafa farið fram samkvæmt nýju gögnunum, ljá málinu vissan trúverðugleika og leggur enn fremur fram kenningar um „verðmætu upplýsingarnar“ sem KGB nefnir í skjalinu. Þær upplýsingar tengist umsvifum Atlantshafsbandalagsins NATÓ á norðlægum slóðum, við forstofudyr Sovétríkjanna sálugu.

„KGB var alltaf á höttunum eftir NATÓ-upplýsingum. Yfir flestum hernaðarlegum upplýsingum hvílir leynd svo því fylgir auka skrautfjöður í hattinn að komast yfir slíkar upplýsingar,“ segir hann í þætti NRK . Rússar hafi einkum ásælst gögn um hernaðarumsvif í Noregi, útverði bandalagsins til norðurs.

Norski blaðamaðurinn og rithöfundurinn Harald Stanghelle hefur legið yfir þessu stærsta njósnamáli Noregs um árabil. Hann vísar því ekki á bug, í viðtali í þættinum, að KGB hafi ýkt þátt og þýðingu Treholts í upplýsingaöflun leyniþjónustunnar, en telur það þó ólíklegt. „Við getum aldrei tekið neinu með vissu í skuggaheimi njósna. En þegar litið er til uppruna þessara skjala og ástæðunnar fyrir tilurð þeirra, er engin ástæða til að ætla að KGB hafi ætlað sér að gera Treholt að afkastameiri njósnara en efni stóðu til,“ segir Stanghelle.

Treholt þykir lítið til koma

Sjálfur gefur Arne Treholt lítið út á lofrullu KGB í skjalinu, en hann ræðir að sjálfsögðu við þáttastjórnendur Rikets sikkerhet , enda búinn að sækja endurupptöku máls síns stíft nánast síðan dómur féll, auk þess að skrifa þrjár bækur um málið þar sem hann ber af sér sakir, þótt fram til þessa hafi til þess bærar stofnanir og nefndir daufheyrst við endurupptökubeiðnum hans.

Aldrei leyniþjónustumaður

„Ef ég á að lesa þetta með jákvæðum formerkjum og eins og þetta horfir við mér, gefur það til kynna að ég hafi verið heimildarmaður sovéskrar leyniþjónustu á þessum tíma, henni hafi þótt sjónarmið mín athyglisverð og deilt þeim með mér. Það undrar mig ekki. En ég var aldrei í hlutverki leyniþjónustumanns [„Men jeg var aldri i agentrollen“],“ segir Treholt, sem verður áttræður á þessu ári og hlaut sem fyrr segir 20 ára dóm sumarið 1985 fyrir njósnir, sat þar af átta og hálft að meðtöldu varðhaldi, en Noregskonungur náðaði Treholt af heilsufarsástæðum skömmu eftir að eiginkona hans lést árið 1992.