Fólk lagði virkilega mikið á sig

Kristín Heiða Kristinsdóttir

khk@mbl.is

Við stiklum á stóru og skoðum þróun ræktunar allt frá heimagörðum torfbæja upp í umfangsmikla atvinnugrein sem skapar fjölda manns atvinnu með hugvitsamlegri nýtingu náttúruauðlinda víða í sýslunni,“ segir Guðmunda Ólafsdóttir, þjóðfræðingur og skjalavörður, en hún er ein þeirra sem unnið hafa að sýningunni Með mold á hnjánum , sem verður opnuð í Húsinu á Eyrarbakka í dag. Þar verður rakin í stórum dráttum saga og þróun garðyrkju í Árnessýslu.

„Við höfum verið að grúska í heimildum hér á Héraðsskjalasafni Árnessýslu fyrir þessa sýningu og nýtum líka gamlar ljósmyndir sem við eigum í fórum okkar. Einnig leituðum við í heimildir utan safnsins, til að tengja allt saman. Fyrsti matjurtagarðurinn í sýslunni sem heimildir ertu til um er frá sautjándu öld, en hann var hjá Vísa-Gísla í Skálholti, þar sem hann varði ellinni. Hann var mikill frumkvöðull í búnaðarfræði á Íslandi og gerði meðal annars tilraunir með kornrækt og var fyrstur manna til að rækta ýmsar matjurtir hér á landi. Hann gerði ýmsar tilraunir í sinni ræktun og flutti að utan með sér fræ og plöntur, en hann var í námi í Hollandi og dvaldi einnig á Englandi. Skálholtsbiskupar tóku við hans garði og þar hefur í raun verið samfelld ræktun allar götur síðan.“

Stórt hlutverk kvenfélaga

Guðmunda segir að mjög misjafnt sé hvað íslenska þjóðin hafi verið að rækta mest hverju sinni í görðum sínum.

„Einhverjir einstaklingar og þá aðallega íslenskir karlmenn fóru út til náms og komu til baka með þekkingu í farteskinu. Einnig voru yfirvöld í Danmörku stundum að reyna að koma þekkingu á þessu sviði til landans með því að senda frægjafir hingað og sérfræðinga til að leiðbeina fólki. Í raun er það ekki fyrr en á þeim tíma sem Napóleons-styrjaldirnar brjótast út á meginlandinu snemma á nítjándu öld, þegar erfitt verður um aðföng utan úr heimi, sem fólk fer af illri nauðsyn að drýgja sinn mat með alls konar grænmeti og að rækta sjálft. Þegar Suðuramtsins húss- og bústjórnarfélag var stofnað 1837, þá er markvisst farið að ýta undir ræktun og í framhaldi af því komu búnaðarfélögin og tóku við keflinu. Búnaðarsamband Íslands stóð fyrir því að halda námskeið í garðyrkju um allt land og fólk kom líka til þeirra í gróðrarstöðina í Reykjavík til að sækja námskeið. Kvenfélögin tóku síðan við þessu starfi því grænmetisrækt varð kvennaverk af því konurnar sáu jú um matseldina. Á árunum á milli 1920 og 1940 eru kvenfélögin með þetta hlutverk á sínum herðum, a.m.k. hér í Árnessýslu,“ segir Guðmunda og bætir við að auðvitað hafi líka þurft að kenna konum að matreiða úr þessu hráefni sem var þeim framandi, þær vissu ekki endilega hvernig þær ættu að bera sig að.

„Námskeið voru haldin en þá mættu ákveðnar konur í sveitina á einhvern ákveðinn bæ þangað sem konurnar í sveitinni fjölmenntu til að læra af þeim. Þessar námskeiðskonur komu í þrígang yfir árið, fyrst að vori til að kenna að búa til matjurtagarð, síðan til að setja í hann það sem átti að vaxa yfir sumarið og að lokum komu þær um haustið þegar uppskeran var og kenndu í leiðinni að matreiða úr öllu þessu fjölbreytta hráefni. Þetta voru því bæði grænmetisræktunar- og matreiðslunámskeið á vegum kvenfélaganna.“

Í nálægð við heita hveri

Guðmunda segir að þegar garðyrkja hafi orðið atvinnugrein hér á landi þá hafi karlar markvisst farið að mennta sig í faginu.

„Í kringum 1930 verður þetta atvinnugrein, þegar fyrsta garðyrkjubýlið í sýslunni rís í Fagrahvammi í Hveragerði. Í framhaldinu rísa slík býli í uppsveitum Árnessýslu þar sem hiti er í jörðu. Garðyrkjan hefur mikil áhrif á byggðaþróunina, þéttbýli myndast í kringum þessa staði, til dæmis þegar Garðyrkjuskólinn var stofnaður á Reykjum í Ölfusi, þá setjast margir að þar í kring. Þannig byggist Hveragerði upp. Það sama gerist í kringum alla heita hveri í sýslunni, í Reykholti og Laugarási í Biskupstungum, á Flúðum í Hrunamannahreppi og fleiri stöðum. Fyrir þann tíma þótti hiti í jörðu vera til óþurftar, því skepnur áttu til að detta ofan í hveri og drepast.“

Guðmunda segir að sér finnist einna merkilegst að hafa komist að því hversu mikil vinna var fólgin í því að koma þessum vörum á markað, sérstaklega yfir vetrarmánuðina.

„Á árunum 1930 til 1940 kom það jafnvel fyrir að fólk þurfti að setja innpakkaða túlípana á bakið og skíða með þá yfir Hellisheiði frá Hveragerði, til að koma þeim í búðir í borginni. Einnig eru til heimildir um sleðaferðir alla leið ofan úr Biskupstungum í sömu erindum. Fólk lagði því virkilega mikið á sig,“ segir Guðmunda og bætir við að Hveragerði hafi þróast í að verða blómabær af því að blómin hafa stuttan líftíma eftir að búið er að skera þau og þeim þarf því að koma hratt til neytenda.

„Vegalengdin frá Hveragerði í bæinn er stutt, svo sá bær hentaði hér áður best til blómaræktunar en grænmetið var frekar ræktað í uppsveitum sýslunnar, það þolir lengri bið eftir að það er skorið. Samgöngur höfðu því áhrif á þessa þróun. Við sjáum í dag gríðarleg samfélagsleg áhrif stórra garðyrkjustöðva í Árnessýslu, til dæmis í Reykholti í Biskupstungum þar sem Friðheimar og fleiri garðyrkjustöðvar hafa byggt mikið upp á undanförnum árum og skapað fjölda starfa.“

Páskasýningin, Með mold á hnjánum, verður opnuð í Húsinu á Eyrarbakka í dag, laugardag, 9. apríl kl. 13. Sýning er unnin upp úr safnkosti Héraðsskjalasafnsins ásamt öðrum heimildum um garðyrkju í Árnessýslu. Húsið á Eyrarbakka er með opið um og yfir páska milli kl. 13 og 17 frá 9. apríl . Ókeypis er á sýninguna við sýningaropnun.