Listmálari Kristín Jónsdóttir, fædd 1888, var í myndlistarnámi í Tegne- og Kunstindustriskolen for Kvinder og við Konunglegu listaakademíuna í Kaupmannahöfn. Stuðningur eiginmanns gerði henni fært að sinna listinni.
Listmálari Kristín Jónsdóttir, fædd 1888, var í myndlistarnámi í Tegne- og Kunstindustriskolen for Kvinder og við Konunglegu listaakademíuna í Kaupmannahöfn. Stuðningur eiginmanns gerði henni fært að sinna listinni. — Ljósmyndir/Úr bókinni
Fyrstur Jón Þorleifsson listmálari var fyrsti formaður félagsins.
Myndhöggvari Nína Sæmundson, f. 1892, starfaði lengst af í Bandaríkjunum.
[ Smellið til að sjá stærri mynd ]
Kristín Heiða Kristinsdóttir khk@mbl.is „Ég hef verið í nokkur ár að afla heimilda í þessa bók því þær voru dreifðar víða.

Kristín Heiða Kristinsdóttir

khk@mbl.is

„Ég hef verið í nokkur ár að afla heimilda í þessa bók því þær voru dreifðar víða. Ég komst fljótt að því að þetta er stór og löng saga, enda var félagið stofnað fyrir áttatíu árum, árið 1941,“ segir Kristín G. Guðnadóttir listfræðingur sem tók að sér það verk að skrá á bók sögu Félags íslenskra myndlistarmanna. Bókin ber titilinn Að finna listinni samastað og Kristín segir að ekki hafi verið nokkur leið að gera allri sögu félagsins skil í einu riti, svo hún fór þá leið að velja þætti úr sögu þess.

„Ég stikla á stóru í nokkrum efnisflokkum, um aðdragandann að stofnun félagsins, félagið sjálft, húsin, norræna myndlistarbandalagið og sýningarnar,“ segir Kristín og bætir við að saga félagsins sé áhugaverður hluti af íslenskri listasögu.

„Í dag er myndlist órjúfanlegur hluti af menningarsamfélaginu og enginn efast um mikilvægi hennar, en þannig var það ekki. Við gleymum því gjarnan hve listasagan okkar er ung, hún hófst ekki fyrr en í byrjun síðustu aldar og það tók langan tíma að byggja upp innviði listarinnar, sem nú þykja sjálfgefnir. Til að komast á þann stað sem við erum á núna, með listasöfn, gallerí, sýningarsali, listmenntun, starfslaun listamanna og fleira, þá þurfti mikla baráttu. Forvígismenn þeirrar baráttu voru um áratugaskeið forvígismenn í Félagi íslenskra myndlistarmanna.“

Með regnhlífar innanhúss

Kristín segir að myndlistarmenn hafi á upphafsárum félagsins þurft að berjast við fordóma og alls lags mótlæti. „Menningarpólitíkin hefur breyst alveg gríðarlega, þetta var mjög erfitt á fyrstu árum okkar myndlistarsögu og fólk lagði mikið á sig. Þegar Félag myndlistarmanna var stofnað var til dæmis engin sýningaraðstaða fyrir listamenn í Reykjavík. Fyrsta málið sem félagið tókst á við var að láta reisa sýningarskála. Til að fjármagna bygginguna var haldið happdrætti og vinningarnir voru málverk félagsmanna. Félagið tók bankalán fyrir byggingunni og forvígismenn félagsins veðsettu húsin sín til að fá það bankalán. Þetta segir mikið um hvað þetta var mikið frumkvöðlastarf. Listamannaskálinn var tekinn í notkun árið 1943 og hann var næstu tuttugu og fimm árin helsti sýningarsalur borgarinnar og félagsmiðstöð. Hann stóð við hlið Alþingishússins í Kirkjustræti, timburskáli sem reistur var til bráðabirgða og var auðvitað orðinn afskaplega ljótur og hrörlegur eftir rúmlega tveggja áratuga notkun. Í bókinni vitna ég í viðtal frá 1963 í Vísi, þar sem segir frá undirbúningi haustsýningar í skálanum: „Eiríkur Smith gengur um á „spánnýjum listamannaskóm“ að eigin sögn; það eru heljarmiklar rosabullur, og veitir víst ekki af, því gólfið er hér um bil eins kalt og svellið á Tjörninni um hávetur. En á meðan ekki er til betri sýningarsalur verður gamli skálinn að duga, jafnvel þótt gestir verði að ganga með regnhlífar innanhúss þegar veður er vott.“

Kristín segir að á þessu sama ári, 1963, hafi félagið tilkynnt þá ákvörðun sína að byggja nýtt og nútímalegt sýningarhús.

„Félagið fékk lóð á Miklatúni og arkitektinn Hannes Davíðsson til að teikna húsið. Þetta var stórt og mikið verkefni og fjármögnun erfið, svo félagið leitaði samstarfs við Reykjavíkurborg. Tveimur árum síðar tilkynnti borgarstjórinn í Reykjavík að borgin hygðist standa fyrir byggingu sýningarhúss á Miklatúni, og þar fengum við Kjarvalsstaði. Myndlistarmenn áttu frumkvæðið að því að reisa Kjarvalsstaði og þegar húsið var komið í notkun reis upp mikill ágreiningur borgaryfirvalda og Félags íslenskra myndlistarmanna, því þetta var upphaflega hugarfóstur myndlistarmanna sem borgin yfirtók. Þetta fór þannig fyrir rest að Reykjavíkurborg yfirtók algerlega rekstur hússins en félagið fékk endurgreidda þá peninga sem það hafði sett í það. Þetta var mikið áfall fyrir félagið, Kjarvalsstaðir voru þeirra stóra óskabarn.“

Konur áttu að vera heima

Kristín segir að á upphafsárum félagsins hafi myndlist sannarlega verið karlafag og fyrir vikið var meirihluti félagsmanna þá karlmenn.

„Í upphafi voru þær konur sem voru í félaginu aðallega erlendar konur sem voru giftar íslenskum myndlistarmönnum. Íslenskar myndlistarkonur voru afskaplega fáar á0 þessum fyrstu árum og áttu erfitt uppdráttar hér, enda sjáum við að þær konur á fyrri hluta tuttugustu aldar sem komust lengst í sinni myndlist, Nína Tryggvadóttir og Louisa Matthíasóttir, bjuggu báðar erlendis. Vissulega er áhugavert að velta fyrri sér hver örlög þeirra hefðu orðið ef þær hefðu ekki farið, en þær voru helstu myndlistarkonur okkar á þessum tíma, þegar ætlast var til að konur væru heima að sinna búi og börnum. Konur eins og Kristín Jónsdóttir, sem var góður frumherji í myndlist, fædd við lok nítjándu aldar, hún gat sinnt sinni myndlist af því hún átti skilningsríkan eiginmann, Valtý Stefánsson ritstjóra Morgunblaðsins, sem studdi hana heilshugar í listinni,“ segir Kristín og bætir við að vissulega sé sláandi hvernig kynjahlutföllin voru í Félagi íslenskra myndlistarmanna langt fram eftir tuttugustu öldinni.

„Það var ekki fyrr en árið 1975 sem fyrsta konan var kosin í stjórn félagsins.“