Gæti lifað í ævarandi Húmi

Pólski rithöfundurinn Olga Tokarczuk hlaut Nóbelsverðlaunin í bókmenntum árið 2018, „fyrir frásagnarlist sem einkennist af fjölfræðilegri ástríðu sem snýst um sífellt ferðalag yfir landamæri sem lífsform“, eins og sagði í rökstuðningi sænsku akademíunnar.

Tokarczuk varð sextug í ár og hefur lengi notið vinsælda í heimalandinu fyrir skáldsögur sínar. Hún hefur líka verið áberandi í samfélagsumræðunni í Póllandi og verið óspör á gagnrýni á stjórnvöld þar í landi. Hún sló fyrst í gegn á alþjóðlegum vettvangi árið 2018 þegar ensk þýðing á meistaralegri skáldsögu hennar, Flights , hreppti alþjóðlegu Booker-verðlaunin. Síðan hefur hver sagna hennar á fætur annarri verið þýdd og á sífellt fleiri tungumál. Tokarczuk hefur nú sent frá sér átta skáldsögur, auk tveggja sagnasafna. Viðfangsefni skáldsagnanna eru fjölbreytileg, og einnig formin sem hún beitir; það er mikill fengur í því að fá loksins eina bóka hennar á íslensku.

Drag plóg þinn yfir bein hinna dauðu kom fyrst út á pólsku árið 2009 og má skilgreina sem bókmenntalega glæpasögu. Söguna segir fullorðin kennslukona, frú Duszejko, sem eyðir efri árunum með heilsársbúsetu í lítilli frístundabyggð, Hæðinni, í suðurhluta Póllands. Hún býr ein og er léleg til heilsunnar, kennir ensku í hlutastarfi í nálægum bæ og starfar einnig við eftirlit með sumarhúsum nærri hennar sem standa tóm vetrarlangt á Hæðinni. Við upphaf sögunnar hafa tveir karlar einnig heilsársbúsetu á svæðinu, annan kallar hún Háfeta og hin Drumb, eru samskiptin við þá takmörkuð og fyrirlítur hún þann fyrrnefnda fyrir veiðiþjófnað og illa meðferð á dýrum.

Sú persóna sem Duszejko tengist helst er ungur og einrænn maður, Dyzio að nafni, sem heimsækir hana regulega á Hæðina en hann fæst við það í frístundum að þýða ljóð eftir breska skáldið og myndlistarmanninn William Blake úr ensku. Vinna þau saman að þýðingunum og skrif Blakes rata víða inn í frásögnina, með ýmiskonar tilvitnunum – heiti sögunnar er ein slík, en einnig hvað varðar sýn hans á heim manna og dýra sem og stjarna.

Við upphaf sögunnar, eina snjóþunga vetrarnótt, finna Duszejko og Drumbur nágranna sinn, veiðiþjófinn Háfeta, látinn á gólfi kofa síns. Hann virðist hafa kafnað á beini rádýrs sem hann hefur veitt í óleyfi, utan veiðitíma. Í framhaldinu taka broddborgarar að finnast látnir í nágrenninu og Duszejko dregst sífellt dýpra inn í sakamálarannsóknina.

Höfundurinn leikur sér skemmtilega með þann afar sérkennilega og sérvitra sögumann sem frú Duszejko óneitanlega er. Hún virðist skrifa frásögnina með sínum hætti, sem sést á því að ekki eru bara eiginnöfn rituð með stórum upphafsstaf heldur má líka sjá hvað henni þykir mikilvægt eða vill hnykkja sérstaklega á, þau orð fá líka stóran staf, hvort sem það eru Tíkin, Ótti eða Útgeimur. Og geimurinn er heldur betur áhugamál hennar því Duszejko er heltekin af stjörnuspeki og þarf að vita fæðingartíma allra sem koma við sögu, og telur sig þá vita allt um persónuleika viðkomandi. Og lýsingar hennar á undrum himinsins og tengingum við hana og aðrar persónur eru iðulega töfrandi: „Á kvöldin horfi ég á Venus, fylgist grannt með breytingunum á þessari fallegu Ungmeyju. Ég kýs hana helst sem Kvöldstjörnu, þegar hún birtist eins og utan úr buskanum, eins og fyrir töfra, og gengur niður á bak við Sólu. Neisti af eilífu ljósi. Það er í Húminu sem athyglisverðustu hlutirnir gerast því það er þá sem einfaldur mismunur af ýmsu tagi máist burt. Ég gæti lifað í ævarandi Húmi,“ skrifar Duszejko (bls. 49).

Þráhyggjukenndur áhugi sögumannsins á kjánalegri spekinni um himintunglin mótar alla afstöðu hennar en annað lykilatriði er þung siðferðileg afstaða gegn drápum á saklausum dýrum. Duszejko ekki bara fyrirlítur veiðimenn, sem hún álítur dýraníðinga, hún hikar ekki við að fara gegn þeim, með kærum og klögum, þótt það baki henni engar vinsældir í samfélaginu. Og líkin hrannast upp í þessari snjöllu sakamálasögu nóbelshöfundarins, sem notar þetta margstagaða form með áhugaverðum hætti, og tekur um leið til umfjöllunar mikilvæg málefni eins og meðferð okkar mannanna á málleysingjum og þeim sem minna mega sín. Duszejko kemst að því að hún og félagar hennar eru í þeim hópi: „Ég áttaði mig á því að við tilheyrðum hópi fólks sem heimurinn álítur gagnslaust.“ (252) En samt kunna þau að hafa eitthvað til málanna að leggja.

Það kemur hins vegar nokkuð á óvart hvað lausn sögunnar er í raun fyrirsjáanleg, miðað við uppbyggingu og glæsilega byggðan textann.

Hinn margreyndi þýðandi Árni Óskarsson íslenskar söguna afar lipurlega. Hann þýddi eftir enskri þýðingu, að því er fram kemur í samráði við höfund og umboðsmann, og með hliðsjón af danskri og norskri þýðingu. Vissulega hefði verið ákjósanlegt að fá þýðingu beint úr pólsku, án lendingar í millimáli, og kannski sérkennilegt að svo sé ekki miðað við þann mikla fjölda Pólverja sem eru orðnir góðir og gegnir borgarar hér. En eins og fyrr segir er texti Árna lipur og flæðir vel. Og það er ánægjulegt að fá í þessari fínu sögu á íslensku fyrirtaks listaverk úr hinum stórmerkilega pólska menningarheimi, eftir einn athyglisverðasta rithöfund samtímans. Vonandi rata fleiri sagna Tokarczuk á íslensku sem fyrst.