Hvernig á að rjúfa þögnina?

Jóna Gréta Hilmarsdóttir

jonagreta@mbl.is

„Þetta er ennþá skapandi ferli og verður það örugglega fram að síðasta lófataki,“ segir Árni Kristjánsson, leikstjóri nýju íslensku óperunnar Þögnin, sem frumflutt er í Tjarnarbíói í kvöld. Óperuna samdi Helgi Rafn Ingvarsson tónskáld, sem jafnframt er tónlistarstjóri, og Árni er handritshöfundur verksins, en saman starfa þeir undir merkjum sviðslistahópsins Hófstillt og ástríðufullt sem þeir stofnuðu nýverið.

Verkið fjallar um Hjálmar (Bjarni Thor Kristinsson bassi), ekkil sem hefur á eldri árum flúið inn í þögnina. Áhorfendur kynnast Hjálmari þegar hann er á leið í jarðarför Áróru (Björk Níelsdóttir sópran), sem skipar sérstakan sess í hjarta hans. Eftir stutt ástarsamband þeirra fyrir hálfri öld ól hún honum barn sem hann gekkst ekki við. Þegar hann giftist eiginkonu sinni Báru (Elsa Waage kontraalt) lofaði hann að eiga ekki samskipti við son sinn úr fyrra sambandi. Hjálmar óttast nú að ef hann mætir syni sínum Almari (Gissur Páll Gissurarson tenór) rífi það upp gömul sár, en þvert á móti er Almar staðráðinn í að rjúfa þögnina og bjóða honum inn í fjölskylduna, að því er fram kemur í tilkynningu.

Feðgar og fæðingar

Blaðamaður ræddi við Árna og Helga um verkið en þeir eiga áratuga langa vináttu að baki og nokkur samstarfsverkefni.

„Við Helgi höfum haldið vinskap frá aldamótum eða síðan í menntaskóla árið 2001. Við vorum líka á sama tíma í Listaháskóla Íslands. Helgi lærði þar tónsmíðar og ég var í fyrsta árgangi fræða og framkvæmdar sem heitir núna sviðshöfundabraut. Á lokaárinu plataði Helgi mig til að skrifa óperuhandrit svo við sömdum saman óperuna Skuggablóm sem var fyrsta stóra samstarfsverkefnið okkar. Síðasta vetur stofnuðum við svo sviðslistahópinn Hófstillt og ástríðufullt og erum búin að vera vinna að þessu verki síðustu tvö ár meðfram Covid. Það er líka hægt að mæla þetta frá mínu fæðingarorlofi yfir í fæðingu frumburðar Helga. Við áttum mörg samtöl í gegnum zoom um föðurhlutverkið, hvað maður skilur eftir sig og hvort maður geri upp við drauga fortíðar eða þegi þar til yfir lýkur,“ segir Árni.

„Leiðir okkar Helga í listsköpun hafa legið mjög skemmtilega samhliða en ef maður skoðar tónverk Helga þá er hann búinn vinna mikið með fundið efni þar sem hann tekur orðrétt texta, ljóð eða sms. Helgi gerði t.d. óperu sem er beint upp úr fótboltalýsingu. Þú getur ekki verið nær hráum hversdagsleikanum. Í minni handritagerð tengi ég allt við persónulega reynslu eða fjölskyldu, eitthvað sem er þýðanlegt yfir í nútímann. Það er mjög gaman að sjá þetta falla saman af því að í Þögninni eru líka heil tónverk sem Helgi semur inn í óperuna sem eru ekki beint hluti af sögulínunni heldur heildarmyndinni eða hversdagsleikanum og er þá að vinna með þetta fundna efni,“ segir Árni og Helgi tekur undir. „Í verkinu eru t.d. sungnar óperískar auglýsingar um páskaferðir. Hjálmar er þá að keyra í jarðarförina og fussar yfir þeim auglýsingum sem heyrast í útvarpinu. Ég ákvað s.s. að fara inn á timarit.is og sjá hvað var í Morgunblaðinu á fæðingardaginn minn, 16. júlí 1985. Þann dag var Úrval-Útsýn með auglýsingu sem mér fannst skemmtilega orðuð: „Fimmtán dagar í Túnis, nýjasti áfangastaður Íslendinga fyrir páskaferðir. Páskarnir koma snemma í ár.“ Nú er því heilt atriði í óperunni þar sem sú auglýsing er sungin.

„Ég er víst afi þinn“

Spurðir hvaðan hugmyndin að baki verkinu sé komin segir Árni: „Hugmyndin kom þegar ég var að skrifa síðustu óperu, Plastóperuna , sem fjallaði um feðgin. Í ferlinu fór ég að spjalla við tónskáld þeirrar óperu, Gísla Jóhann Grétarsson, um hvað það væri gaman að skrifa um ellina og það sem er liðið. Ég skrifaði síðan fyrsta uppkast að því handriti en þá fjallaði það um framhjáhald og svik, sem virkaði ekki. Ég fann að ég varð að tengja þetta nær einhverju sem skipti mig máli. Í öðru uppkasti að þessu verki byrja ég því að tengja það við mína persónulegu reynslu. Í útskriftarveislu minni úr menntaskóla kemur maður að mér og segir við mig: „Til hamingju með útskriftina þín, ég er víst afi þinn.“ Það var Jón Hnefill Aðalsteinsson, föðurafi minn, sem ég hafði aldrei kynnst en eiginkona hans var á þessum tíma látin og foreldrar mínir voru sammála um að bjóða honum inn í fjölskylduna. Þessi stærð af fyrirgefningu, að sjá að þessi eldri maður þurfti meira bakland, meiri stuðning og að gefa barnabörnunum tækifæri á að kynnast þessum týnda afa er mennska sem ég hef hvergi annars staðar séð. Verkinu er því ætlað að heiðra föður minn.“

Að sögn Helga er hið óperíska í verkinu sú tilfinning sem liggur undir niðri. „Á yfirborðinu virðist dramaleysið algjört. Þau taka Hjálmar inn í fjölskylduna en í þögninni liggur sterk tilfinning. Maður heyrir sögur um að fólk sé ekki í samskiptum við fjölskyldumeðlimi af einhverjum ástæðum. Þegar maður fær síðan að heyra alla söguna sem þriðja aðili finnst manni oft ástæðan ekki merkileg en fyrir þeim er það oft rosa stórt skref að taka þetta mikilvæga samtal. Það er hið tónlistarlega og dramatíska sem óperan snýst um, þegar fyrir ýmsar tilviljanir þetta augnablik á sér stað að þau tala saman og sáttahönd er rétt fram. Svo er spurning hvort það verði nóg til þess að græða sárin. Fyrir mér verður þessi eina risastóra tilfinning að vera fyrir hendi og þá ertu með góðan grunn, af því tónlistin segir sögur öðruvísi en orð gera. Það er þessi undirliggjandi tilfinning sem tónlistin getur tekið og ýtt upp á yfirborðið fyrir hlustendur,“ segir Helgi.

Að þegja allt í hel

Spurðir af hverju óperan heitir Þögnin segir Árni: „Það er auðvitað ákveðin kaldhæðni í því. Alltaf þegar maður ímyndar sér óperu ímyndar maður sér hljóð en svo vísar þögnin einnig í tengslarof feðganna. Þegar hann mætir í jarðarför fyrrverandi ástkonu sinnar veit hann að hann mun hitta son sinn en hann veit ekki hvernig hann á að rjúfa þögnina eða breyta eðli hennar. Aldrei myndi þessi maður t.d. segja fyrirgefðu. Þannig að þetta er líka vísun í eitraða karlmennsku og viðbragð við því að búa við harðneskjulegar aðstæður þar sem það að tala um tilfinningar sínar gerir mann berskjaldaðan. Sá tími er búinn og nú er spurningin hvað við setjum í staðinn fyrir þögnina. En þetta er alls ekki fyrsta verkið sem tengir saman skoðanir á karlmennsku fyrri kynslóða og vandamálin sem tengjast því að þegja allt í hel,“ og Helgi bætir við. „Í ferlinu fór einnig af stað þessi umræða um hvort við vildum hafa fullt af þögnum í óperunni og hvað þýðir það að gera þögn í tónlist; er þögnin bókstafleg eða er hún sett upp með myndrænni hætti? Við í hópnum ræddum það hvernig þagnir eru í raun og veru sungnar þótt það heyrist ekkert hljóð. Þegar þú ert flytjandi á sviði og það kemur stutt þögn í tónlistina skiptir miklu máli hvernig þú ert í þögninni svo að spennan haldist. Slíkar umræður skila sér vonandi inn í okkar túlkun á þessari tónlistarlegu þögn. En upprunalega hugmyndin varðandi þögnina var að skrifa tónlistina í mjög löngum laglínum sem liggja yfir atriðum og klárast jafnvel ekki fyrr en eftir eina eða tvær mínútur. Þögnin er því ekki bókstafleg enda væri það ekki mjög spennandi fyrir tónskáld. Þannig að þetta er í raun og veru ekki þagnarverk þótt verkið heiti Þögnin .“

Tónlistarlandslag Íslands

„Það er rosa gaman að frumsýna nýja óperu í þessu tónlistarlandslagi á Íslandi. Mér finnst við vera að tala inn í ákveðið samhengi af nýjum, lifandi, spennandi óperuheimi á Íslandi sem er ekki með neitt eiginlegt óperuhús heldur bara að skapa sköpunarinnar vegna,“ segir Árni og Helgi tekur undir. „Það er rosaleg gróska í nýjum óperustykkjum á Íslandi, sem er magnað miðað við að það er engin aðstaða. Það er í rauninni enginn salur sem nær að uppfylla öll skilyrðin. Harpa er t.d. ógeðslega dýr og hentar ekki grasrótarstarfsemi. Það er rosa þreytandi að þurfa alltaf að vinna með eitthvað sem er ekki tilbúið. Þrátt fyrir þessar hindranir er mikið líf í óperusenunni sem sýnir bara eldmóð og sköpunarkraft hjá því fólki sem brennur fyrir forminu. Það er svo langt frá sannleikanum að óperan sé dauð.“

Þögnin verður frumflutt í Tjarnarbíói í kvöld en önnur sýning verksins er hluti af dagskrá Menningarnætur í Reykjavík 2022. Líkt og með aðra viðburði Menningarnætur er frítt inn á þessa sýningu verksins. Samt sem áður þarf að bóka miða til að tryggja sér sæti eða stæði. Lokasýning verksins verður síðan sýnd um kvöldið á Menningarnótt en ekki er frítt inn á þá sýningu. Miðasala fer fram á tix.is.