Í klemmu á milli ættjarðarástar og þjóðernishyggju

Síðan í febrúar á þessu ári hefur spurningin um hver maður er oft verið mér hugleikin. Hvað mig varðar lít ég á mig sem Úkraínumann, en einn þáttur í því hver ég er hefur sömu áhrif á suma af félögum mínum í röðum úkraínskra menntamanna og rauð dula á naut: Ég er rússneskur að uppruna, móðurmál mitt er rússneska og ég skrifa á rússnesku.

Fyrir vikið er ég lentur á milli míns úkraínska sjálfs og ættjarðarástar annars vegar og hins vegar sterkrar undiröldu þjóðernishyggju, sem virðist jafn áfjáð í að kljúfa landið og Vladimír Pútín, forseti Rússlands.

Í rúm 30 ár hafa jafnt vinir mínir sem ókunnugir gefið sig að mér með kröfu um að ég fari að skrifa á úkraínsku. Stundum fallast þeir á þá skýringu mína að ég skrifi á móðurmáli mínu og eigi rétt á því. Stundum mæti ég skilningsleysi eða jafnvel andstöðu. En yfirleitt eru þessi samtöl á vinsamlegum nótum.

Að sama skapi hafa nafnlausir andstæðingar stundum sett inn færslur á félagsmiðlum og fullyrt að ég sé ekki úkraínskur rithöfundur, heldur rússneskur.

Ef hægt væri að líta fram hjá því að ég tala rússnesku og er af rússneskum uppruna grunar mig að ég fengi hlýjar viðtökur hjá Úkraínumönnum, sem verja miklum tíma á félagsmiðlum í að skilgreina opinberlega hverjir séu og séu ekki alvöru Úkraínumenn og hverjir séu alls ekki úkraínskir.

Sjálf er Úkraína fallegt land með flókinn persónuleika og sögu. Hver og einn gerir sér sína eigin mynd af úkraínska ríkinu og allir eru á því að þeirra mynd sé sú eina rétta. Með öðrum orðum erum við samfélag einstaklingshyggjumanna.

Sönnun þess sé ég í því að – með öllum sínum mót- og þversögnum – eru mörg hundruð stjórnmálaflokkar skráðir hjá dómsmálaráðuneytinu.

Í þokkabót eru tugir ólíkra þjóðernishyggjuhópa, sem oft rífast sín á milli um hvernig eigi að skilgreina hina „réttu þjóðernishyggju“. Þeir eiga hins vegar ekki fulltrúa á úkraínska þinginu vegna þess að ekki einum einasta þjóðernisflokki tókst að ná fimm af hundraði atkvæða í kosningunum 2019. Þar sem þeir eiga ekki sæti á þingi er erfitt að segja hversu mikil pólitísk ítök þessir hópar hafa.

Úkraínsk ættjarðarást er öfugt við þjóðernishyggjuna sértækari og meðal þeirra eiginleika sem föðurlandsvinir hafa til að bera er ekki krafa um að nota eingöngu úkraínsku. Aðgerðarsinnar úr röðum krímverskra tatara, sem rússneskar leyniþjónustur hafa tekið fyrir, tala flestir rússnesku og móðurmál sitt, krím-tatörsku. Enginn dregur þó ættjarðarást þeirra í efa.

Ég er líka föðurlandsvinur. Og nánast sama hvernig á það er litið hef ég þau persónueinkenni sem þegar á þau er litið í heild eru það sem margir líta á sem hina úkraínsku fyrirmynd. Ég hlusta ekki á skoðanir meirihlutans. Frelsi – sérstaklega málfrelsi og sköpunarfrelsi – er mér dýrmætara en peningar og stöðugleiki. Mér líkar ekki ríkisvaldið og ég er óhræddur við að gagnrýna það. Að auki studdi ég ekki Volodimír Selenskí forseta fyrir stríðið og ég kaus hann ekki í forsetakosningunum (þótt ég styðji hann nú).

Ég hef orðið vitni að því hvernig Úkraína hefur þroskast sem sjálfstætt ríki. Ég bjó í Sovét-Úkraínu í næstum 30 ár og hef nú búið í sjálfstæðri Úkraínu í 31 ár. Úkraínskar bókmenntir og menning hafa ekki bara lifnað við að nýju eftir fall Sovétríkjanna, heldur blómstrað. Nú er gerólík, evrópsk kynslóð nýrra Úkraínumanna vaxin úr grasi og í hennar augum er allt sovéskt framandi.

Í höndum þessarar kynslóðar er úkraínsk tunga og bókmenntir skrifaðar á henni komnar í tísku. Árið 2012 voru rússneska og úkraínska útgáfan af skáldsögu minni „Jimmy Hendrix á tónleikum í Lvív“ gefnar út samtímis í Úkraínu. Það var þá sem ég gerði mér grein fyrir að í Úkraínu myndi bók á úkraínsku seljast betur en sama verk á rússnesku. Síðan þá hafa bækur mínar þýddar á úkraínsku alltaf selst betur en útgáfurnar á rússneskri tungu. Rússneska er að glata stöðu sinni í Úkraínu og í hreinskilni sagt veldur það mér ekki uppnámi. Ungir Úkraínumenn lesa minna og minna á rússnesku sem þýðir að þeir kaupa færri bækur á rússnesku.

Í febrúar ákvað ég að gefa bækur mínar ekki út á upprunalega málinu – rússnesku. Þær gátu komið út á úkraínsku, á ensku, á frönsku. Eftir 2014 hefur rússneskum bókabúðum jafnvel verið bannað að flytja þær inn frá Úkraínu. Útgáfa bóka minna í Rússlandi var fyrst stöðvuð 2005 eftir appelsínugulu byltinguna, sem ég tók þátt í. Aftur gerðist það 2008 eftir stutta „þíðu“ þegar margar skáldsagna minna voru endurútgefnar.

En ég er vanur þeirri hugmynd að sem rithöfundur sé ég ekki til í Rússlandi. Ég á ekki lesendur þar og ég harma það ekki. Í mínum huga sprettur sú hugsjón af ættjarðarást, fremur en rótum þjóðernishyggju, en fyrir suma virðist það ekki vera nóg.

Undanfarið hefur borið á því í vaxandi mæli á úkraínska hlutanum af Facebook að vísað hefur verið til rússnesku sem „tungumáls óvinarins“. Tungumáladeilan hefur verið og er enn bundin við hinn pólitíska vettvang. Áður en stríðið hófst 2014 kljáðust málsvarar úkraínsku við málsvara rússnesku – og rússneskra áhrifa – í Úkraínu. En yfirstandandi innrás hefur fjarlægt raddir þessa fólks úr umræðunni. Gjörðir Kremlverja hafa komið því til leiðar, sem virtist útilokað meðal þessar þjóðar einstaklingshyggjunnar: þær hafa orðið rússneskumælandi Úkraínumönnum hvatning til að skipta yfir í úkraínsku svo lítið beri á.

Það er hins vegar kaldhæðnislegt að Vladimír Pútín hefur alltaf gert þá sem eru rússneskumælandi ábyrga fyrir stríðinu með því að halda fram að þessi „sérstaka hernaðaraðgerð“ sín hafi verið nauðsynleg til að verja rússneskumælandi fólk í útlendu landi, sem væri fjandsamlegt tilveru þeirra. Nú líta sumir úkraínskir menntamenn svo á að allir rússneskumælandi Úkraínumenn beri að hluta til ábyrgð á þessu stríði. Ef engir væru rússneskumælandi í Úkraínu, segja þeir, væri ekkert stríð! Fyrir mér eru Pútín og þessir þjóðernissinnar tvær hliðar á sömu myntinni.

Raunveruleikinn er sá að Úkraína er og hefur alltaf verið fjölmenningarríki með rúmlega tylft þjóðahópa. Það er gjá í úkraínsku samfélagi á milli hugmyndafræðilegra þjóðernissinna og raunsærra föðurlandsvina og hinn fjölbreytti meirihluti þjóðarinnar situr nú í klemmu mitt á milli.