Sömu áhrif og netið hafði

Þær taka saman á móti mér, Jóhanna Vigdís Guðmundsdóttir, framkvæmdastjóri Almannaróms, og tíkin Lotta. Sú síðarnefnda er tápmikil og greinilega gestelsk. Maður kemst ekki mikið nær einlægninni í þessu lífi en að hitta glaðan hund. Jóhanna Vigdís stýrir Almannarómi að heiman en alls vinna 60 sérfræðingar að rannsóknum og þróun á máltækni á Íslandi. Það er einnig til marks um vigt verkefnisins að 2,3 milljarðar hafa farið í fyrsta stig þróunar á máltæknilausnum fyrir íslenska tungu.

Almannarómur er óháð sjálfseignarstofnun sem hefur það hlutverk að tryggja að íslensk tunga sé notuð í allri tækni. Til að fylgja íslenskunni inn í framtíðina er unnið samkvæmt Máltækniáætlun stjórnvalda og sér stofnunin um framkvæmd hennar. Almannarómur er stofnaður í kringum þrjú meginmarkmið:

Að tryggja að íslenska standi jafnfætis öðrum tungumálum í tækniheiminum.

Að vernda íslenska tungu.

Að stuðla að aðgengi almennings og atvinnulífs að nauðsynlegri tækni.

Máltækniáætlunin er verkáætlun með skýrum markmiðum. Hún var gefin út árið 2017 en aðlöguð reglulega í samræmi við tækniframfarir á sviði máltækni. Verkefninu var hleypt af stokkunum árið 2018 með samningi við Almannaróm og fyrstu mánuðirnir hjá Jóhönnu Vigdísi fóru í að semja við stóran rannsóknar- og þróunarhóp um framkvæmdina. Árið 2019 hófst vinna við kjarnaverkefni máltækni.

„Það er breiður hópur sem kemur að verkefninu sem er skemmtilegt. Máltækni og gervigreind eru nátengd en þegar við byrjuðum var gervigreind ekki orðin eins þróuð og í dag. Margt hefur breyst á leiðinni og við fyrir vikið þurft að aðlaga áætlunina og þróa hana í takt við tækniþróunina enda væri óábyrgt að gera það ekki. Við erum að tala um tækni sem mun hafa jafnmikil áhrif á samfélagið okkar og netið á sínum tíma,“ segir Jóhanna Vigdís.

Hún segir okkur sem samfélag og raunar heiminn allan rétt að hefja það ferðalag. „Máltækni er það svið þar sem nýting gervigreindar er komin einna lengst. Til að nýta gervigreind þarf verulegt magn gagna og þau eru meðal annars virkjuð með máltækni. Þetta er ákveðin hringrás sem kom til í miðju þróunarferlinu hér á landi og við höfum lagað okkur að því og í raun tekist að vera ansi framarlega. Hér er gríðarlega mikilvægt að bregðast hratt við en líka muna að það sem við höfum gert undanfarin þrjú ár er að byggja upp innviði fyrir notkun tungumálsins í nýrri tækni. Máltæknilausnirnar eru því eins konar vegakerfi tungumálsins og munu tryggja framtíð þess.“

Fyrirmynd í öðrum löndum

– Hafa breytingar orðið hraðari og meiri en þið áttuð von á?

„Algjörlega og við höfum brugðist hratt við. Raunin er sú að framkvæmdin á Íslandi er orðin fyrirmynd í mörgum öðrum löndum, enda er raunveruleg hætta á því að stór hluti tungumála heimsins glatist,“ svarar Jóhanna Vigdís.

„Það er eitt að byggja upp innviðina en annað að koma þeim í notkun og sjá til þess að þeir skili sér inn í tækni og tæki sem fólk notar í daglegu lífi. Þurfi maður að nota erlent tungumál, sem er oftast enska, til að gefa tækjum raddskipanir, verður sviðið þar sem maður er ekki að tala sitt móðurmál, alltaf stærra og stærra og þá er hætt við því að tungumálið láti undan síga og annað tungumál komi í staðinn. Þannig deyja tungumál. Við verðum að sjá til þess að hægt sé að nota íslensku í algengustu tæknilausnum, öllu því sem við notum daglega. Þetta er ástæðan fyrir því að farið var af stað með máltækniáætlun fyrir íslensku. Tungumál í heiminum eru upp undir sjö þúsund og talað er um að vikulega deyi eitt út. Þannig að um leið og við tölum máli íslenskunnar í samtölum við stór erlend tæknifyrirtæki, þá tölum við máli allra smærri tungumála í heiminum. Við höfum til að mynda lagt upp tilraunaverkefnið með nokkrum tæknirisanna, þar sem íslensk máltækni ryður brautina fyrir önnur smærri tungumál,“ segir Jóhanna Vigdís.

Það er ekki bara tungumálið sem er undir á þessari vegferð, heldur ekki síður menning þjóðarinnar og sagan enda er hún geymd í tungumálinu. „Við erum heppin að því leyti hversu vel hefur verið hlúð að íslenskunni í gegnum tíðina. Tungumál eru stór hluti sjálfsmyndar fólks, hver svo sem uppruni okkar er. Við notum þau til að skilgreina okkur og tjá flóknar hugmyndir. Ef tungumál heimsins tapast missum við svo margt.“

Eitt af því fyrsta sem Almannarómur gerði var að fá Guðna Th. Jóhannesson, forseta Íslands, og Vigdísi Finnbogadóttur, fyrrverandi forseta, sem verndara og stuðningsmenn verkefnisins. Jóhanna Vigdís segir það hafa skilað miklu og opnað dyr víða. „Við hefðum aldrei fengið fundi með toppunum hjá stærstu tæknifyrirtækjum heims, hefði forsetinn ekki leitt það. Þannig að nálgunin við þessa framkvæmd hefur virkað mjög vel,“ segir Jóhanna Vigdís en Almannarómi hefur tekist að mynda mikilvæg tengsl við erlend fyrirtæki undanfarin ár, svo sem Microsoft, Meta, Amazon, Apple og gervigreindarfyrirtækið OpenAI, auk háskóla á borð við MIT en í ferð forseta Íslands og sendinefndar til Bandaríkjanna síðasta sumar var fundað með fulltrúum þessara aðila um mikilvægi þess að tryggja framtíð íslenskunnar, og annarra smærri tungumála, í stafrænum heimi.

Jóhanna Vigdís segir ekkert þýða að banka upp á hjá stórfyrirtækjum með óljósar pælingar eða fögur fyrirheit og þess vegna var beðið þangað til innviðirnir væru langt komnir. „Við sögðum einfaldlega: Við eigum stór gagnasöfn og ýmis grundvallartól fyrir tungumálið, hvernig getum við hjálpast að við að tryggja framtíð tungumála heimsins – og um leið menningarlegan fjölbreytileika? Hvernig getum við hjálpað ykkur við að koma smærri tungumálum inn í ykkar tækni?“

Margir fleiri hafa lagt hönd á plóginn með einum eða öðrum hætti. Jóhanna Vigdís nefnir verkefnið Samróm í því sambandi sem hefur það hlutverk að safna raddsýnum. „Það að vernda tungumálið okkar er eitt stærsta samstarfsverkefni þjóðarinnar, sem hefur svo sannarlega lagt sitt af mörkum. Fyrir vikið erum við komin með eitt stærsta raddgagnasafn í heiminum. Það hefur verið gert fyrir mjög litla fjármuni en verkefnið var upphaflega sett upp af háskólanemendum sem sumarverkefni, í samstarfi Almannaróms og Deloitte, sem síðar fengu Háskólann í Reykjavík að borðinu. Markmiðið hefur verið að fá fólk í lið með okkur og segja má að þjóðin hafi einfaldlega tekið framtíð íslenskunnar í sínar hendur í því verkefni.“

Raddir útlendinga

– Er það ekki einmitt einn af helstu styrkleikum íslensku þjóðarinnar; að vinna saman að settu marki?

„Jú, algjörlega. Við höfum líka lagt mikið á okkur til að fá sem fjölbreyttasta hópa að borðinu. Það skiptir til dæmis miklu máli að fá líka raddir útlendinga sem búa á Íslandi og hafa íslensku sem annað mál. Tæknin þarf að skilja alls konar íslensku, líka þá sem er töluð með hreim. Börn og unglingar hafa heldur ekki látið sitt eftir liggja og þátttaka í grunnskólakeppnum Samróms verið vonum framar og mikil stemning í kringum það. Þá er gríðarlega mikilvægt að horfa sérstaklega til þess hvernig máltæknilausnir geta gagnast fötluðu fólki og að vinna þá vinnu með notendum lausnanna.“

Snemma var ákveðið að téðir innviðir yrðu fríir, þannig að almenningur og fyrirtæki geti notað þá án endurgjalds. „Allir eiga að geta notað máltæknilausnirnar og það þarf því ekki að greiða fyrir aðgang að þeim. Þessu sjónarmiði deila þó ekki allir og ég hef víða erlendis heyrt það sjónarmið að eðlilegt sé að láta stóru tæknifyrirtækin borga fyrir innviðina, enda eigi þau svo mikla peninga. Það er að mínu mati röng nálgun enda er þá búið að búa til aðgangshindrun. Fyrir utan að forgangsröðun og hagsmunir stórfyrirtækja og þjóða fara ekki endilega saman. Fyrirtækin bera ábyrgð gagnvart hluthöfum en við berum ábyrgð á framtíð íslenskunnar.“

Ekki er nóg að smíða alla þessa innviði, nú tekur við að hagnýta þá. „Þessi máltækniáætlun hafði það hlutverk að byggja grunninn en í næstu áætlun þarf að leggja áherslu á að búa til hvata fyrir fyrirtæki og stofnanir til að nýta innviðina til að þjónusta almenning betur, hvort sem það erum við sem erum ófötluð að tala við heimabankann okkar, af því að það er þægilegt, eða fólk sem þarf á þessum lausnum að halda vegna sinna mannréttinda. Flóran er stór og hóparnir breiðir og skipta allir máli. Það er ánægjulegt að segja frá því að fjöldi fyrirtækja er kominn af stað í þessa vegferð og eru að gera flotta hluti.“

Búin að ná settu marki

– Sjálf ert þú að láta af störfum í byrjun nýs árs. Hvers vegna?

„Ég er búin að leiða þetta verkefni í fjögur ár, búin að ná þeim árangri sem ég stefndi að og þessum fyrsta fasa verkefnisins er því lokið. Á þessum tíma hef ég komið mér upp víðtækri þekkingu á þessu sviði, bæði hvað varðar máltækni og gervigreind, og það mun ábyggilega nýtast mér í komandi verkefnum,“ svarar Jóhanna Vigdís.

Áður en hún tók við sem framkvæmdastjóri Almannaróms var Jóhanna Vigdís framkvæmdastjóri Háskólans í Reykjavík, þar sem hún stýrði meðal annars viðskiptaþróun og samstarfi rannsókna og atvinnulífs.

Jóhanna Vigdís hefur meðal annars lokið MBA-námi og er með aðra stjórnendagráðu frá IESE Business School í Barselóna. „MBA-námið nýtist mér mest í þessum stjórnunarstöðum en þegar upp er staðið erum við öll samsafn fjölbreytilegrar reynslu, menntunar, persónuleika og lífsreynslu, það vinnur allt saman. Það hefur gagnast mér vel að vera með fjölbreytilegan bakgrunn. Ég hef flakkað svolítið á milli opinbera geirans og einkageirans í gegnum tíðina; var til dæmis hjá Straumi-Burðarási í þrjú ár fyrir hrun, þar sem ég stýrði fjárfestatengslum og markaðsmálum. Fyrirtækið fór úr 40 manns í 400 á þeim tíma og svo aftur niður í 10. Eftir það var ég framkvæmdastjóri Listahátíðar í Reykjavík. Þannig að þetta hefur verið fjölbreytt og sama hvað maður tekur sér fyrir hendur þá byggir maður alltaf á fenginni reynslu með einhverjum hætti.“

Vill ekki endurtaka sig

– Hefurðu haft gaman af þessu Almannarómsverkefni?

„Já, mjög svo. Það er að mínu mati skemmtilegast að fara af fullum krafti inn í öll þau verkefni sem maður tekur að sér og það er auðvitað skemmtilegast að læra eitthvað nýtt í leiðinni. Það er svo gleðilegt að sjá hvernig hugmyndir um aðgengi að tungumálinu og þá sérstaklega íslenskukennslu hafa sprungið út, ekki síst á árinu sem er að líða. Oft er talað um að tungumálið sé lykill að samfélaginu, sem er alveg rétt, en við erum alltaf að átta okkur betur á því að samfélagið er líka lykillinn að tungumálinu. Það er svo margt sem hefur unnið saman og mér finnst áhugi fólks á tungumálinu almennt vera að aukast.“

Tungumál sem fáir tala eiga alltaf á hættu að deyja út, þannig að þessi aukni áhugi á íslenskunni hlýtur að vera gleðiefni. „Svo sannarlega. Íslenskan getur auðveldlega alveg dáið út ef ekki er unnið markvisst að því að hún verði nothæf í nýjum tækniveruleika. Það skiptir miklu máli að smíða nýyrði yfir nýja hluti og hugtök og þar höfum við staðið okkur mjög vel. Okkur þykir til að mynda sjálfsagt að nota hugtakið gervigreind en ekki AI eða artificial intelligence, sem ansi margar aðrar þjóðir nota yfir þessa nýju tækni. Um leið er afskaplega mikilvægt að við höfum umburðarlyndi að leiðarljósi í ást okkar á tungumálinu. Eitt af því sem Eiríkur Rögnvaldsson, prófessor emeritus og einn upphafsmanna máltækniáætlunar, hefur lagt áherslu á, er að vera ekki með dómhörku, enda þótt við séum að passa upp á tungumálið okkar, gagnvart fólki sem er að læra íslensku eða er ekki alið upp við það málsnið sem hefur flokkast undir góða íslensku. Mestu skiptir að fólk noti tungumálið og það er líklegra til að gerast ef við nálgumst það verkefni af jákvæðni, enda eigum við það saman.“

Að tala við bílinn

En snúum okkur aftur að tækninni. Vel hefur gengið að tæknivæða íslenskuna og að sögn Jóhönnu Vigdísar er raunhæft að við verðum innan fárra ára farin að tala við bílinn okkar, sjónvarpið og aðra hluti á íslensku. „Það er markmiðið en það veltur þó á því hvernig stjórnvöld styðja við næstu máltækniáætlun. Það er áríðandi að hamra járnið á meðan það er heitt. Þetta snýst um að fá sérfræðinga í máltækni til að vinna að þeim lausnum áfram enda eru það ekki vélar sem búa til máltæknilausnir. Umhverfið er í stöðugri þróun og við þurfum að halda í við það, uppfæra gagnasöfnin okkar og tæknilausnirnar þannig að þær virki í nýrri tækni. Næsta máltækniáætlun þarf því að vera þrískipt. Halda þarf áfram með ákveðna grunninnviði og smíða nýja; það er alls ekki allt búið þar. Þá þarf að viðhalda því sem þegar hefur verið búið til. Og í þriðja lagi þarf að búa til hvata fyrir fyrirtæki og stofnanir til að innleiða þessa tækni og þessar lausnir.“

Hún er bjartsýn á aðkomu fyrirtækjanna í landinu enda búi hún að því að hafa unnið með öflugri stjórn auk þess sem Samtök atvinnulífsins, með Halldór Benjamín Þorbergsson framkvæmdastjóra í broddi fylkingar, hafi staðið þétt við bak máltækniáætlunar frá upphafi. „Það skiptir öllu máli að vera með öfluga bakhjarla. Það er ekki nóg að verið sé að vinna góða vinnu ef enginn veit af því eða skilur hvernig nota á tæknina.“

Almannarómur hefur gert tillögur um næstu máltækniáætlun en boltinn er nú hjá stjórnvöldum. „Stjórnvöld hafa staðið þétt á bak við þetta verkefni og í nýjum stjórnarsáttmála sjáum við að máltækni á áfram að vera í forgangi, þannig að ég er bjartsýn á að ný áætlun verði kynnt einhvern tíma á árinu sem er að hefjast. En það skiptir ekki síður miklu máli að innleiða og styðja við notkun gervigreindar í atvinnulífi og samfélagi, enda mikið hagsmunamál fyrir samkeppnishæfni Íslands á svo mörgum sviðum. Að láta gervigreind sitja á hakanum væri eins og að hafa sagt á sínum tíma: Við ætlum ekki að leggja neina áherslu á netið! Menn geta ímyndað sér hversu aftarlega við værum á merinni núna hefði sú afstaða orðið ofan á. Og máltækni er það svið þar sem hagnýt notkun á gervigreind er komin lengst.“

Sjálfvirkur yfirlestur

Af þeirri tækni sem þegar hefur verið tekin í notkun og snýr að neytendum nefnir Jóhanna Vigdís sjálfvirkan yfirlestur, sem nálgast má á yfirlestur.is, auk þess sem smíðuð hefur verið vél á milli ensku og íslensku. Hana má finna á velthyding.is. „Þetta er bara byrjunin.“

Jóhanna Vigdís bendir á, að Open AI, sem er eitt af fremstu fyrirtækjum heims á sviði gervigreindar, hafi nýlega gefið út nýtt gervigreindarlíkan þar sem hægt er að spyrja hvaða spurninga sem fólki detta í hug. Og líkanið svarar. Að vísu er aðeins hægt að gera þetta á ensku að svo komnu máli en verður vonandi innan tíðar hægt á íslensku og ýmsum öðrum tungumálum. Jóhanna Vigdís og fleiri fulltrúar Almannaróms heimsóttu á sínum tíma Open AI og þekkja vel til fyrirtækisins. „Sumir halda því í raun fram að þessi tækni muni taka við af Google-leitarvélinni. Líkanið gefur þér ekki bara hundrað hlekki, heldur býr til svar handa þér, sem byggist á upplýsingum sem það finnur og vinnur úr. Með þessum hætti er þegar hægt að búa til ýmiss konar texta og virðast nemendur til að mynda hafa uppgötvað hæfileika tækninnar þegar kemur að verkefnaskilum og ritgerðarsmíðum. Líkanið er fóðrað á upplýsingum og kemur með tillögur út frá því. Þetta er ótrúleg tækni.“

Mun spara læknum tíma

Hún nefnir heilbrigðiskerfið líka í þessu sambandi en mikil tækifæri felist í tengingum á milli kerfa og úrvinnslu upplýsinga. Tæknin sé orðin það þróuð að greiningarhæfni hennar hafi á sumum sviðum tekið fram úr greiningarhæfni manneskju. Jóhanna Vigdís segir þó allar vangaveltur þess efnis að gervigreindin geri manneskjuna óþarfa út í bláinn. „Það er alls ekki rétt enda gefur gervigreindin okkur mannfólkinu tækifæri til að einbeita okkur að meira virðisaukandi verkefnum. Hlutirnir virka best þegar fólk og tækni vinna saman og við höfum auðvitað fjöldamörg dæmi um það í sögunni hvernig vélvæðing breytir því í hvað við getum notað tímann okkar. Það þarf því enginn að vera hræddur við gervigreind. Maðurinn þróast rétt eins og tæknin og finnur sér nýja farvegi.“

Spurð að lokum hvort hún sé bjartsýn fyrir hönd íslenskrar tungu svarar Jóhanna Vigdís: „Já, mjög bjartsýn. Unnið hefur verið mikið og þarft verk undanfarin ár og hópurinn sem komið hefur að útfærslu máltæknistefnunnar er öflugur, íslenskufræðingar, tölvufræðingar, heimspekingar, eðlisfræðingar, stærðfræðingar og margir margir fleiri. Fyrir vikið hefur orðið til mikill mannauður og þekking á þessu sviði sem nýtast mun áfram vítt og breitt um samfélagið. Þetta fólk brennur fyrir þessu verkefni. Hættulegast í stöðunni væri að gera ekki neitt og þannig er það svo sannarlega ekki; við fljótum ekki sofandi að feigðarósi. Vilji almennings er líka svo mikill, það eru allir í þessu liði, íslenskuliðinu.“