Getum gert svo mikið

Góðan dag, kæri lesandi, og takk fyrir árið sem er að líða. Að minnsta kosti það jákvæða sem gerðist á árinu. Allt hitt má bara eiga sig. Innrásin í bandaríska þingið. Stríðið í Úkraínu. Fátækt á Íslandi. Ómannúðleg framkoma við flóttafólk. Salan á Íslandsbanka. Verðbólga. Húsnæðiskrísa og svo mætti því miður lengi telja. Stefnum á að gera minna af leiðinlegum og slæmum hlutum á næsta ári.

Ef við viljum sjá bjartari framtíð þá þurfum við líka að gera upp það sem dregur okkur niður – til þess að gera ekki sömu mistökin aftur og aftur – og það er yfirleitt tilgangur svona áramótagreina. Að horfa yfir farinn veg og segja hvað við ætlum að gera betur á næsta ári.

Að mínu mati verður árið 2022 skráð í sögubækurnar. Að mestu leyti vegna atburða sem gerðust erlendis. Árið verður skráð í sögubækurnar sem eitt af stóru árunum. Það mun skipa sér í hóp ára eins og 1914 þegar fyrri heimsstyrjöldin hófst, 1929 vegna kreppunnar miklu, 1939 þegar seinni heimsstyrjöldin hófst, 1945 þegar seinni heimsstyrjöldinni lauk með fyrstu kjarnorkusprengjunni sem var beitt í árás á almenna borgara, 1969 þegar maður steig fyrst fæti á tunglið, 1990 þegar veraldarvefurinn var búinn til, 2001 þegar stríðið gegn hryðjuverkum hófst, 2008 þegar fjármálahrunið varð og 2019 vegna Covid-19.

Tvær uppfinningar mörkuðu tímamót

Árið sem er að líða mun líklega verða stærra ártal í mannkynssögunni en nokkurt þessara ártala, meira að segja stærra en 1945, 1969 og 1990 sem má líta til sem árs þar sem framtíð mannkyns var breytt í grundvallaratriðum.

Af hverju verður árið 2022 svona merkilegt í framtíðinni? Jú, fjöldi manna á jörðinni fór yfir átta milljarða. Rússland réðst inn í Úkraínu. Mótmæli í Kína og Íran. Árás á þinghús Bandaríkjanna. Þó þetta séu atburðir sem geta haft áhrif á líf okkar í mörg ár eða áratugi er það þó ekki þeirra vegna sem árið 2022 mun marka tímamót í mannkynssögunni. Heiðurinn af því að gera 2022 að tímamótaári eiga tvær uppfinningar sem má segja að hafi fæðst á árinu; gervigreind og kjarnasamruni.

Hvorug tæknin er ný. Fyrsta gervigreindarráðstefnan var haldin árið 1956 og fyrsti kjarnasamruninn var framkallaður af mönnum árið 1952. En það má segja að á árinu 2022 hafi orðið nokkurs konar „fæðing“. Kjarnasamruni skilaði í fyrsta skipti meiri orku en notað var til að hefja samrunann og gervigreind sagðist vera með meðvitund – og hefur mjög líklega rétt fyrir sér að einhverju leyti.

Kjarnasamruni býður upp á möguleikann á hreinni og óendanlegri orku fyrir alla, alls staðar, alltaf. Það þýðir að það þarf ekki að brenna kolum og olíu. Það þarf ekki virkjanir eða vindmyllur. Það mun ekki vera þörf til að rífast um orku eða orkuauðlindir í framtíðinni. Það þýðir færri stríð og minni átök. Að minnsta kosti ef fólk klúðrar því ekki með því að reyna að einoka tæknina – sem er mjög fyrirsjáanlegt að verði reynt.

Þó það verði hins vegar erfiðara að einoka gervigreindina þá er auðveldara að misnota hana. Djúpfalsanir (e. deep fake) færa netsvindl upp í nýjar hæðir og pólitíkina niður í nýjar lægðir. Þrátt fyrir möguleika á misnotkun eru tækifærin sem gervigreindin býður okkur mögnuð. Það er erfitt að ímynda sér hversu mikið á eftir að breytast en í stuttu máli má segja að allt breytist. Allt. Og jákvæðu áhrifin verða miklu meiri en þau neikvæðu.

Áskorun næstu ára er færri stríð og meiri friður

Nú búa átta milljarðar mannvera á þessari jörð og tveir milljarðar munu bætast við á næstu 40 árum. Hvert okkar hefur sífellt minna pláss á meðan við þurfum meira pláss til þess að viðhalda þeim lífsgæðum sem við höfum vanist á undanförnum áratugum. Við munum því þurfa á tækniframförum eins og kjarnasamruna og gervigreind að halda. Ekki bara fyrir ríku þjóðirnar heldur sérstaklega fyrir allar hinar þjóðirnar. Í stuttu máli verður það áskorun næstu ára – færri stríð og meiri friður með orku fyrir alla.

En hvað er að gerast á litla Íslandi lengst norður í Atlantshafi? Það tók okkur 20 ár að ákveða að byggja nýjan spítala og það virðist ætla að taka jafn langan tíma að leysa húsnæðisvandann. Á meðan heimilislausum fjölgar montar ríkisstjórnin sig af kaupmætti ráðstöfunartekna, sem er víst með mesta móti – að meðaltali – en minnkaði um 90 þúsund krónur á árinu 2022 (meira ef tekið er tillit til verðbólgu).

Hvað er það sem við þurfum að gera betur á næsta ári nú þegar engar Covid-takmarkanir eru í gildi? Ríkisstjórnin heldur að hún geti selt Íslandsbanka betur. Hún getur það ekki. Ég veit ekki hverjum gæti einu sinni dottið það í hug að það geti gerst aftur á næsta ári á meðan ríkisstjórnin heldur að það sé í lagi að fjármálaráðherra geti selt fjölskyldu sinni hluti í bankanum.

Við gætum hætt að brjóta á fólki á flótta, nema kannski þessi ríkisstjórn. Hún virðist vera mjög upptekin af því að koma réttindaskerðingu flóttafólks í gegnum þingið. Við gætum kannski klárað að uppfæra stjórnarskrána, taka til í kvótakerfinu, farið í alvöru aðgerðir í umhverfismálum og hætt að stríðsvæða lögregluna gegn veiku fólki.

Bara til þess að nefna nokkur dæmi.

Við getum nefnilega gert svo mikið, þó við séum agnarsmá þjóð innan um hina átta milljarðana þá getum við gert stóra hluti. Sérstaklega ef við gerum það saman. Lýðræðislega, með heiðarleika og ábyrgð í fararbroddi. Áskoranirnar eru miklar á því sviði þar sem þau hagsmunaöfl, sem hafa ráðið lögum og lofum, streitast á móti. Í meðferð þeirra verður hvítt svart og svart hvítt. Þeirra helsta vopn er upplýsingaóreiðan, sem er höfuðandstæðingur gagnsæis, sem lýðskrum í dulargervi lýðræðisafls beitir óspart.

Of háleit markmið fyrir breytingafælin stjórnvöld

Árið 2010 var samþykkt ályktun á Alþingi um að Ísland skapi sér afgerandi lagalega sérstöðu varðandi vernd tjáningar- og upplýsingafrelsis. Sú vernd hefur skilað sér í flóðljósum í áttina að fjölmiðlum svo þau sjái ekki hvernig er verið að laumast með flóttafólk úr landi. Á sama tíma erum við neðst Norðurlanda á lista fréttafólks án landamæra, en samt þremur sætum ofar en Namibía.

Kannski er ástæðan fyrir því að framfarir hafa verið mjög erfiðar á Íslandi á undanförnum árum einmitt sú að við höfum verið mjög léleg í því að gera upp fortíðina. Það eru enn margir sárir eftir hrunið og allt sem var reynt að gera til þess að þoka málum í aðrar áttir hefur verið slegið niður. Það er eins og græðgiskerfið sem óx eins og skrímsli á árunum fyrir hrun hafi ekki dáið í hruninu heldur hafi bara legið í dvala. Við erum aftur að klúðra því að selja banka. Útgerðin er í metgróða og hækkun á húsnæðisverði er svipuð og árin 2005 og 2006.

Af gefinni reynslu eru þetta hins vegar allt of háleit markmið fyrir breytingafælin stjórnvöld. Við þurfum að minnka væntingar okkar. Kannski fáum við veggjöld á næsta ári. Það er nefnilega einmitt það sem við höfum öll verið að kalla eftir (eða ekki)!

Hvaða væntingar getum við þá gert til næsta árs? Sama og venjulega örugglega. Engin ný stjórnarskrá, sama kvótakerfið, húsnæðisvandi og biðraðir í heilbrigðiskerfinu. Sem betur fer eru aðrir, annars staðar, að reyna að gera heiminn betri. Píratar munu, eins og alltaf, leggja sitt af mörkum til þess að þrýsta á að stjórnvöld geri betur.

Með það í huga, gleðilegt nýtt ár.