Tíu þekktar hljóðritanir

Hljóðritanir á klassískri tónlist skipta sjálfsagt milljónum og þær sem standa sérstaklega upp úr eru eflaust taldar í þúsundum. Það má alltaf deila um lista yfir þær „bestu“ og hlýtur þar smekkur að ráða för, þar með talinn smekkur fyrir einstaka verkum og/eða tónskáldum. Eftir sem áður eru til upptökur sem enginn deilir um að séu framúrskarandi góðar og það má kannski orða það þannig að þetta séu upptökur sem allir – sem á annað borð hlusta (mikið) á klassíska tónlist – ættu að þekkja. Hér er sú leið farin að tína til tíu hljóðritanir – listinn gæti hæglega innihaldið 100 slíkar – en einhvers staðar þarf að hefja leikinn. Allar þessar upptökur má auðveldlega nálgast á helstu streymisveitum en röð þeirra miðast hér að mestu leyti við aldur tónskáldanna.

Píanistinn Glenn Gould skiptir heiminum í tvennt, annaðhvort líkar fólki við leik hans eða þá að hann þykir einfaldlega tilgerðarlegur. Gould hljóðritaði Goldberg-tilbrigðin eftir Johann Sebastian Bach (1685-1750) tvisvar: Fyrst árið 1955 og svo aftur árið 1981. Fyrri upptakan var fyrsta hljóðritunin sem Gould gerði fyrir Columbia-útgáfufyrirtækið og seldist hún gríðarvel sem kom nokkuð á óvart, enda Goldberg-tilbrigði Bachs ekki vel þekkt á þessum tíma. Seinni hljóðritun Goulds er hægari og að því er virðist gætnari. Fyrri upptökuna er að finna á mörgum listum yfir helstu hljóðritanir sögunnar en ég hef alltaf verið hrifnari af þeirri seinni. Arían í upphafi (og lok) verksins hefur sjaldan hljómað jafn ljóðrænt.

Carlos Kleiber var án efa dáðasti hljómsveitarstjóri 20. aldarinnar. Gallinn var bara sá að hann fékkst nánast aldrei til að stjórna, hvorki á tónleikum né gera hljóðritanir. Á löngum ferli sínum stjórnaði hann innan við eitt hundrað hljómsveitartónleikum og rúmlega fjögur hundruð óperusýningum og efnisskráin var ekki stór (nokkrir tugir verka). Á árunum 1975 og 1976 komu út hljóðritanir á fimmtu og sjöundu sinfóníunni eftir Ludwig van Beethoven (1770-1827) með Vínarfílharmóníunni og Kleiber. Allt frá útgáfudegi hafa þær þótt í hópi þeirra bestu sem fáanlegar eru af þessum verkum. Það er ekki lítið afrek, enda sennilega um mest hljóðrituðu verk tónlistarsögunnar að ræða. Á pari við þessar upptökur er svo fjórða sinfónían eftir Johannes Brahms (1833-1897) sem kom út árið 1981. Þetta var síðasta hljóðritunin sem Kleiber gerði með umræddri hljómsveit í hljóðveri.

Hljóðritun Sir Georgs Soltis af Niflungahringnum eftir Richard Wagner (1813-1883) er meðal mest seldu klassísku hljóðritana í heiminum. Í öndverðu var því hins vegar spáð að þessi upptaka, sem gerð var á tímabilinu 1958-1965, myndi einmitt ekkert seljast; annað kom á daginn. Niflungahringurinn hafði aldrei áður verið hljóðritaður í heild sinni í hljóðveri og á þessum tíma urðu líka miklar framfarir í upptökutækni. Það gerði upptökustjóranum, John Culshaw, mögulegt að hljóðrita þetta risaverk Wagners á afar sannfærandi hátt. Söngvarar eru ekki af verri endanum. Hér má nefna sem dæmi Kirsten Flagstad, Hans Hotter, Birgit Nilsson, Christu Ludwig og Wolfgang Windgassen, en allt voru þetta söngvarar í fremstu röð á sinni tíð. Vínarfílharmónían leikur af fádæma öryggi og innlifun og öllu saman stjórnar Solti af sama kraftinum og einkenndi öll hans störf.

Flestir kannast við þrjár frægustu óperurnar eftir Giuseppe Verdi (1813-1901): Rigoletto, Il trovatore og La traviata, og af þeim eru til fjölmargar hljóðritanir – margar prýðilegar. Færri þekkja þó meistaraverkið Simon Boccanegra en þannig háttar einmitt til að í hópi bestu hljóðritana sögunnar er einmitt upptaka af því verki, gerð á Scala-óperunni árið 1977. Hér fer saman ótrúlegur söngur, hljómsveitarleikur, hljómsveitarstjórn og upptökutækni sem gerir upptöku Claudios Abbado á verkinu að ómissandi hluta af safni tónlistarunnenda. Söguþráður óperunnar kann að reynast mörgum ráðgáta en tónlistin, þvílíkt undur. Abbado var stundum uppnefndur „lyfjafræðingurinn“ á Ítalíu sökum þess hversu nákvæmur hann var (2 mg af forte, 3 ml af pianissimo o.s.frv.) en það er mikil dýpt í túlkun hans á þessari perlu Verdis.

Rúmenski hljómsveitarstjórinn Sergiu Celibidache var mikið ólíkindatól. Hann neitaði að gera hljóðritanir og krafðist óheyrilega mikils æfingartíma með hljómsveitum sem hann stjórnaði. Á seinni hluta feril síns stýrði hann Fílharmóníusveitinni í München og eftir að Celibidache lést árið 1996 fóru að koma út tónleikaupptökur sem hafa opnað nýjan heim í túlkunum á ýmsum verkum. Celibidaches verður einmitt helst minnst fyrir ótrúlega túlkun sína á verkum eftir Anton Bruckner (1824-1896) sem eru afar ólíkar meginstraumi túlkana annarra hljómsveitarstjóra. Það er ekki bara að túlkun
Celibidaches sé hægari en gengur og gerist, það er um leið í henni ljóðræna sem heyrist ekki annars staðar. Warner hefur gefið út sinfóníur þrjú til níu ásamt þriðju messunni og Te Deum. Hlustið á niðurlagið (Coda) í lokaþætti fjórðu sinfóníunnar sem Celibidache stjórnar á rúmum fimm mínútur, það er að segja í um það bil helmingi hægara tempói en aðrir hljómsveitarstjórar.

Vinsælustu verkin eftir Pjotr Tsjajkovskíj (1840-1893) eru í hópi þeirra sem oftast hafa verið hljóðrituð. Fáar útgáfur af síðustu þremur sinfóníum hans (fjögur til sex) njóta þó hylli á borð við þá sem Evgeníj Mravinskíj stjórnaði og gerð var árið 1960 í frægri heimsókn Fílharmóníusveitarinnar í Leníngrad (nú Sankti Pétursborg) til Bretlands. Um er að ræða mjög „rússneska túlkun“, það er að segja hún er hröð og gróf, en hún inniheldur um leið ákafa sem oft vantar í túlkun annarra hljómsveitarstjóra. Spilamennskan er fyrsta flokks og upptakan er mikilvægur minnisvarði um þá framúrskarandi hljómsveit sem Mravinskíj byggði upp í Sovétríkjunum en heyrðist því miður alltof sjaldan á Vesturlöndum.

Sjaldan hefur nokkurt einleiksverk verið samofið flytjanda með sama hætti og sellókonsertinn eftir Edgar Elgar (1857-1934) með breska sellóleikaranum Jacqueline du Pré. Hún var aðeins tvítug þegar hún hljóðritaði þetta verk með Lundúnasinfóníunni og Sir John Barbirolli og upptakan sló strax í gegn. Jacqueline du Pré var einungis 28 ára gömul þegar hún hætti að koma fram. Þá hafði hún greinst með MS-sjúkdóminn sem loks dró hana til dauða árið 1987. Hljóðritun hennar á Elgar-konsertinum hefur hins vegar aldrei hætt að koma út og hefur ætíð síðan skipað sér í hóp helstu hljóðritana tónlistarsögunnar.

Af mörgum frægum hljóðritunum sem Maria Callas gerði stendur Tosca eftir Giacomo Puccini (1858-1924) með Victor de Sabata upp úr. Hún var gerð á Scala-óperunni í ágúst 1953 og skartar, auk Callas, Giuseppe di Stefano og Tito Gobbi í aðalhlutverkum. Allir söngvararnir eru í toppformi en þetta er því miður eina óperuupptakan sem de Sabata gerði í hljóðveri. Það neistar á milli Callas og di Stefano á upptökunni og Gobbi er eftirminnilegt illmenni (hann söng hlutverk Scarpia 800 sinnum á sviði). Sú saga er sögð að þegar Karajan var að hljóðrita fyrri útgáfu sína á Toscu árið 1962 hafi hann hlustað reglulega á upptökuna með de Sabata til að fá innblástur.

Þannig háttar til að Herbert von Karajan hljóðritaði níundu sinfóníuna eftir Gustav Mahler (1860-1911) tvisvar með skömmu millibili (í bæði skiptin með Berlínarfílharmóníunni), fyrst 1980 og svo aftur á tónleikum 1982. Báðar upptökurnar eru frábærar. Skömmu áður en Karajan gerði seinni upptökuna hafði hann gengið í gegnum erfið veikindi og það er eins og að þau hafi dýpkað túlkun hans á verkinu. Árið 1982 lék Berlínarfílharmónían þetta verk undir stjórn Karajans í Berlín, Salzburg og New York en hljóðritunin sem gefin var út var gerð á einum tónleikum í Berlín og gæðin í hljómsveitarleiknum eru fádæma góð.