Fátækt í Nýlistasafninu

Af hverju er Ísland svona fátækt? er yfirskrift sýningar listamannsins Sæmundar Þórs Helgasonar í Nýlistasafninu. Þar hefur Sæmundur skapað verk sem byggist á viðtölum við vegfarendur í Kringlunni. Sæmundur og Odda Júlía Snorradóttir sýningarstjóri völdu síðan í sameiningu verk úr safneign Nýlistasafnsins sem kveikju að samtali við verk Sæmundar.

„Hugmyndin að baki verkinu er að taka þá ímynd sem Ísland hefur skapað sér út á við, draga hana í efa og tala við fólkið í landinu um fátækt á Íslandi,“ segir Sæmundur. Sæmundur fór í Kringluna fyrir jól og tók viðtöl við fólk, sem valið var af handahófi, og spurði það fjögurra spurninga: Hvað er fátækt? Er fátækt á Íslandi? Hvers vegna?/Hvers vegna ekki? Hvernig getur Ísland risið upp úr fátækt? Í bakgrunni mátti sjá glæsilegar jólaskreytingar Kringlunnar sem óneitanlega minna á ríkidæmi.

Sæmundur segir ýmislegt í svörum fólks hafa komið á óvart. „Það kom mér á óvart hvað fólk var tilbúið að tala um fátækt, sem manni finnst oft vera ákveðið tabú. Það kom líka á óvart hversu sammála fólk var um að hér væri fátækt. Af þeim 25 einstaklingum sem ég talaði við var einungis einn sem sagði að hér fyndist ekki fátækt en það var glettni í svarinu.

Enn eitt sem kom á óvart í svörunum er að fólk lítur ekki endilega á fátækt sem fjárhagslega heldur líka sem heilsufarslega eða andlega og félagslega. Margir vildu flokka einsemd sem fátækt.

Svörin við því hvers vegna fátækt sé á Íslandi voru á ýmsa vegu. Sumir telja að fátækt sé á ábyrgð einstaklingsins, fólk leiðist út í fátækt vegna fjölskylduvandamála, fíkniefnavanda eða af öðrum ástæðum. Aðrir sjá fátækt sem kerfislegan vanda, sem stjórnvöld eiga að geta fyrirbyggt. Sem listamanni finnst mér meira spennandi að spyrja spurninga í staðinn fyrir að vera með yfirlýsingar, en ef ég má vera með yfirlýsingu hér þá er ég sammála því að fátækt sé kerfislegur vandi. Í fyrra var gerð skýrsla að beiðni Halldóru Mogensen og þar kom fram að það eru um 50.000 einstaklingar sem lifa undir fátæktarmörkum og það eftir bætur. Það kom mér á óvart að í litlu samfélagi eins og okkar þrífist fátækt á meðan landið sjálft er ríkt.“

Svörum viðmælendanna í Kringlunni er dreift á þrjá skjái í sýningarsal Nýlistasafnsins. Verk úr safneigninni voru síðan valin á sýninguna út frá þeim svörum sem fengust í viðtölunum.

„Það sem mér finnst mjög fallegt við þetta verk Sæmundar er að það rúmar bæði fátækt sem stórt fyrirbæri sem þjóðin þarf að takast á við en einnig það hvernig einstaklingar sjá fátækt og hvernig þeim finnst eiga að takast á við hana,“ segir Odda Júlía Snorradóttir sýningarstjóri.

„Við ákváðum að finna verk úr safneigninni sem svara á einhvern hátt verki Sæmundar og því sem viðmælendur hans segja. Á sýningunni eru 20 verk úr safneigninni, allt veggverk. Nokkrir skúlptúrar, teikningar, póstkort og textíll. Öll verkin eru skoðuð út frá fátækt. Eitt verk eftir Bjarka Bragason sýnir veggteppi sem var í eigu Gísla á Uppsölum, þarna er aflátsbréf frá Snorra Ásmundssyni, verkið Ráðherrastólarnir eftir Hildi Hákonardóttur og heili steyptur í 10.000 bræddar íslenskar krónur eftir Erling Klingenberg.“

Meðal listamanna sem eiga verk á sýningunni eru Ásta Ólafsdóttir, Bjarki Bragason, Daði Guðbjörnsson, Erling Klingenberg, Geoffrey Hendricks, G.Erla, Hildur Hákonardóttir, Íris Elfa Friðriksdóttir, John Cage, Niels Hafstein, Rúna Þorkelsdóttir, Snorri Ásmundsson Steingrímur Eyfjörð og Wiola Ujazdowska.

Um 600 Bónus-plastpokar eru umgjörð sýningarinnar en þeir eru festir á glugga salarins í reglubundnu mynstri. „Ég vildi skapa sýningarumgjörð sem á einhvern hátt endurspeglaði fátækt í efni. Fljótlega kom þessi hugmynd að nota plastpoka frá Bónus sem var nokkuð ódýr lausn. Plastpokarnir eru festir saman og þegar ljós fellur á þá verða þeir að birtuverki, skapa Bónusbirtu,“ segir Sæmundur og bætir við: „Bónus var á sínum tíma brautryðjandi í verðlagningu á matvöru á Íslandi. Það er spurning hvort verðmunurinn hafi minnkað með tímanum. Þeirri spurningu er ekki svarað hér, það er önnur rannsókn og kannski önnur sýning.“

Næsta verkefni Sæmundar er vinna að heimildamynd. „Ég fékk styrk úr Kvikmyndasjóði og er að vinna í heimildamynd sem heitir Hagsmunir heildarinnar. Þar eru skoðaðar hugmyndir um borgaralaun og hvernig hægt sé að útfæra stjórnmál sem taka heildarhagsmuni allra vistkerfa og lífvera sem útgangspunkt samfélags.“