Jarðsetning og Tól tilnefnd í ár

Skáldævisagan Jarðsetning eftir Önnu Maríu Bogadóttur og skáldsagan Tól eftir Kristínu Eiríksdóttur eru tilnefndar til Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs 2024 fyrir Íslands hönd. Þetta var tilkynnt í Gunnarshúsi í gær. Landsbundnar dómnefndir tilnefna í ár samtals 13 verk til verðlaunanna, en sameiginleg norræn dómnefnd velur vinningshafa ársins og verða verðlaunin afhent við hátíðlega athöfn í Reykjavík í haust í tengslum við 76. þing Norðurlandaráðs. Verðlaunahafinn hlýtur verðlaunagripinn Norðurljós og 300 þúsund danskar krónur eða rúmar sex milljónir íslenskra króna.

Frá Álandseyjum er tilnefnd ljóðabókin För att ta sig ur en rivström måste man röra sig i sidled eftir Mikaela Nyman. Frá Danmörku eru tilnefndar skáldsögurnar Jordisk eftir Theis Ørntoft og Hafni fortæller eftir Helle Helle. Frá Finnlandi eru tilnefndar skáldsagan 101 tapaa tappaa aviomies. Menetelmällinen murhamysteeri eftir Lauru Lindstedt og Sinikku Vuola og ljóðabókin Vill du kyssa en rebell? eftir Evu-Stinu Byggmästar. Frá Færeyjum er tilnefnd ljóðabókin Lívfrøðiliga samansetingin í einum dropa av havvatni minnir um blóðið í mínum æðrum eftir Kim Simonsen. Frá Noregi eru tilnefndar skáldsögurnar Jeg plystrer i den mørke vinden eftir Mariu Navarro Skaranger og Fars rygg eftir Niels Fredrik Dahl. Frá samíska málsvæðinu er tilnefnd persónulega frásögnin Lenges hearggi Sáhcal fatnasa eftir Fredrik Prost. Frá Svíþjóð eru tilnefndar ljóðabækurnar Minnen från glömskans städer eftir Gunnar Harding og Nollamorfa eftir Johan Jönson.

Óvenjuleg og mögnuð bók

Íslensku dómnefndina skipa Kristján Jóhann Jónsson, Silja Björk Huldudóttir og Soffía Auður Birgisdóttir, sem er varamaður.

Í umsögn dómnefndar um Jarðsetningu sem Angústúra gefur út segir: „Jarðsetning er ekki aðeins saga af húsi heldur geymir hún þroskasögu höfundar sjálfs og er í þeim skilningi margslungin skáldævisaga. Anna María deilir minningum af uppvaxtarárum sínum í fámennu sjávarþorpi á Austfjörðum, unglingsárum í Reykjavík og leit að réttri menntun sem leiðir hana til Frakklands að lesa frönsku, heim til Íslands aftur að nema bókmenntir, til Danmerkur í táknfræði og menningarfræði og loks Bandaríkjanna í arkitektúr.

Samhliða eigin þroskasögu stiklar höfundur, í fyrstu persónu frásögn, á stóru í því samfélagsumróti sem orðið hefur vegna tæknibreytinga, aukinnar alþjóðavæðingar og sífellt umfangsmeiri áhrifa kapítalismans. Eftir því sem sjóndeildarhringurinn stækkar fara efasemdir hennar um ágæti ýmissa kerfa að hreiðra um sig og Anna María gerir sér sífellt betur grein fyrir því að yfirborð og innihald fara ekki endilega saman. […] Þó kveikjan að bókverkinu sé niðurrif eins húss á Íslandi er Anna María á skapandi og skáldlegan hátt að skoða og greina valdakerfi, orðræðu og strúktúr í menningarsögulegu og alþjóðlegu samhengi.

Jarðsetning er mikilvægt innlegg í umræðuna um hlutskipti kvenna, sem lengi vel voru ekki teiknaðar inn í almenningsrýmið og þóttu fram af tuttugustu öld ekki eiga neitt erindi í karllægan heim byggingarlistarinnar. Sú snjalla leið höfundar að spegla ævi sína í Iðnaðarbankahúsinu skapar sterka hluttekningu með byggingunni sem sárt er að kveðja undir lok bókar þegar niðurrifið hefst. Á sama tíma markar endirinn óumflýjanlega nýtt upphaf. Hér er á ferðinni óvenjuleg og mögnuð bók.“

Glæsilega fléttuð frásögn

Í umsögn dómnefndar um Tól sem JPV útgáfa gefur út segir að í skáldsögunni séu „fjórar aðalpersónur, en vægi þeirra er mismunandi. Sögumaður í fyrstu sögunni er kvikmyndagerðarkonan Villa sem talar í fyrstu persónu og tekur þannig stöðu höfundar í upphafi þó hún eigi ekkert skylt við eiginlegan höfund verksins. Villa segir sögu Dimitri eða Dimma að mestu leyti um leið og sína. Aðrar sögur eru skrifaðar af þriðju persónu sem þekkir persónur verksins, víkur oft að sögu Dimitri/Dimma og segir sögu Ninju, vinkonu Villu, auk Jóns Loga, barnsföður hennar. Þessar fjórar grunnsögur í bókinni tengjast allar gegnum Dimitri/Dimma. Frásögninni er beitt eins og verkfæri eða tóli til þess að búa sannleikann til og afbyggja hann á víxl. […]

Villa og Dimitri/Dimmi tengjast á unglingsárum og þá voru þau að sjálfsögðu önnur en þau eru orðin á frásagnartímanum. Villa á dreng sem hún vill ekki bregðast, en gerir það samt að miklu leyti. Að einhverju leyti virðist hún ætla kvikmyndinni að verja bernsku þeirra Dimitri/Dimma, og jafnframt sakleysið sem bernskan geymir. Dimitri/Dimmi er á sögutímanum orðinn hvalveiðimaður og hórmangari og bæði glíma þau við fíknivanda sem hefur breytt þeim og rænt þeim persónuleika sem Villu finnst að eitt sinn hafi verið þeirra og „sannur“ á sinn hátt. […] Tól eftir Kristínu Eiríksdóttur er glæsilega fléttuð frásögn sem ristir djúpt í greiningum sínum á mannlífinu. Jafnframt ögrar verkið vinsælum hugmyndum um rétthugsun, skáldskap og málfrelsi.“

Kröfur um listrænt gildi

Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs hafa verið veitt síðan 1962 fyrir fagurbókmenntaverk sem samið er á einu af norrænu tungumálunum. Það getur verið skáldsaga, leikverk, ljóðabók, smásagna- eða ritgerðasafn sem uppfyllir strangar kröfur um bókmenntalegt og listrænt gildi. Markmið verðlaunanna er að auka áhuga á menningarsamkennd Norðurlanda og að veita viðurkenningu fyrir framúrskarandi starf á sviði lista. Þess má geta að allar tilnefndar bækur ársins verða aðgengilegar á frummálunum á bókasafni Norræna hússins þegar það verður opnað aftur í júní eftir viðhald á húsnæðinu. Þar má einnig nálgast allar vinningsbækur frá upphafi. Allar nánari upplýsingar má nálgast á vefnum: norden.org/is/bokmenntaverdlaunin.