Banvænt vanmat á ópíóíðavanda

Ný úttekt Ríkisendurskoðunar á ópíóíðavandanum er svakalegur lestur. Margt af þessu var vitað fyrir en að fá þetta allt samandregið frá eftirlitsstofnun Alþingis er mjög gagnlegt fyrir umræðuna og þokar málum vonandi áfram.

Eitt helsta atriði skýrslunnar er að ekkert ráðuneyti eða stofnun hefur tekið skýra forystu í málum sem snúa að ópíóíðafíkn og öðrum fíknivanda. „Heilbrigðisráðuneytið þarf að taka skýra forystu í málaflokknum.“ Að þetta sé staðan eftir áratuga baráttu er beinlínis grátlegt.

Skoðum hvað þetta þýðir. Það eru um 2.700 manns sem biðja um pláss á Vogi á hverju ári. Stór hópur til viðbótar leitar beint í önnur úrræði, til dæmis á Landspítala. Það létust um 30 vegna ópíóíðafíknar í fyrra, mest ungt fólk (lögregla og fleiri telja reyndar að talan sé í raun talsvert hærri). Tugir til viðbótar létust úr sjúkdómnum með öðrum hætti. Varlega áætlað er tala látinna yfir 100 á ári. Það þurfa sem sagt þúsundir einstaklinga að leita á náðir heilbrigðiskerfisins á hverju ári með banvænan sjúkdóm, en samt ríkir algert forystuleysi í málaflokknum. „Enginn viðmælenda Ríkisendurskoðunar gat bent á hvar forysta í málaflokknum lægi.“

Þetta segir okkur að þótt heilbrigðisyfirvöld gangist við því að fíknivandi sé sjúkdómur, þá skortir enn mjög mikið upp á að vandanum sé sinnt með mannsæmandi hætti. Stjórnvöld hafa ekki einu sinni yfirsýn yfir verkefnin sem þarf að sinna vegna alvarlega veiks fólks sem á skýlausan rétt á heilbrigðisþjónustu en fær hana ekki.

Vanmatið er vandi

Það hefur verið vitað í fjölmörg ár að meðferðarúrræði á Íslandi eru allt of fá og að þau þurfa að vera fjölbreyttari. Það skortir endurhæfingu. Það skortir bráðaþjónustu. Það er skortur á fjármagni. Skortur á skaðaminnkun. Alvarlegastur er samt áratuga skortur á raunverulegum skilningi ráðamanna á því hvað vandinn er hrikalega stór og víðtækur. Vanmatið er okkar helsti vandi og afleiddur kostnaður þess að gera of lítið er stjarnfræðilega hár. Hringir það í alvöru engum bjöllum að nokkur þúsund manns með banvænan sjúkdóm biðja um aðstoð á hverju ári? Mun fleiri en greinast með krabbamein árlega. Viljinn til að gera vel er einskis virði ef raunverulegar aðgerðir fylgja ekki.

Það er fleira sem kemur fram í úttektinni. „Heilbrigðisráðuneyti hefur ekki metið fjárþörf vegna ópíóíðavanda auk þess sem þörf fyrir heilbrigðis- og meðferðarþjónustu vegna vímuefnavanda hefur ekki verið kortlögð með heildstæðum hætti.“ Þetta er sorglegt að lesa því ópíóíðavandinn hefur verið staðreynd í íslensku samfélagi í áratugi og neyslan er að aukast mikið. Samt hefur okkur ekki auðnast að kortleggja hversu mikla þjónustu þurfi að veita eða hvers konar þjónustu. Hvað þá að menn hafi lagst yfir hvað hún geti kostað. Málaflokkurinn damlar bara einhvern veginn áfram á sjálfstýringu og heilbrigðisyfirvöld reiða sig á að grasrótar- og félagasamtök dragi vagninn, samkvæmt skýrslunni.

Döpur staðreynd

Augljósasta dæmið um þetta er sú dapra staðreynd að ríkið niðurgreiðir lyfjameðferð vegna ópíóíðafíknar hjá SÁÁ fyrir 90 manns á ári. Það er óbreytt frá árinu 2014 á meðan vandinn vex og vex. Þetta er lífsbjargandi meðferð við hættulegustu neyslunni. Í fyrra fengu hins vegar 358 einstaklingar þessa meðferð hjá SÁÁ. Þetta þýðir að íslenska ríkið borgar þessa lífsbjargandi heilbrigðisþjónustu fyrir einn af hverjum fjórum sem meðferðina þiggja. 268 sjúklingar fá þessa sjálfsögðu heilbrigðisþjónustu eingöngu vegna þess að fjöldi fólks nennir að selja álfinn í Kringlunni og Smáralind, en ekki vegna þess að ríkið ábyrgist hana.

Stjórnarskrárbundinn réttur til heilbrigðisþjónustu á ekki að ráðast af því hversu dugleg félagasamtök eru að selja fígúrur í verslunarmiðstöðvum eða biðja um fé frá fyrirtækjum. Myndum við sætta okkur við að sjúklingur kæmist ekki í hjartaaðgerð eða að krabbameinssjúkur fengi ekki lyf vegna þess að einhver álfasala í Glæsibæ gekk ekki nógu vel? Auðvitað ekki, þetta er bara della og þvæla og við eigum ekki að sætta okkur við þetta lengur.

Það er til lausn

Það kostar um 100 milljónir að borga þessa meðferð að fullu fyrir alla og ég hef lagt fram þingmál sem á að tryggja að það verði gert. Vonandi verður það samþykkt. Þetta er langt því frá tæmandi upptalning á því sem Ríkisendurskoðun nefnir. Staðan er einfaldlega grafalvarleg og við þurfum að gera miklu betur. Vonandi ýtir þessi skýrsla við stjórnvöldum.