Af vindhönum og forsetaefnum

Liðin eru 80 ár frá því að Sveinn Björnsson var kjörinn fyrsti þjóðhöfðingi frumbyggja þessa örríkis. Hann hlaut aldrei mótframboð og var því sjálfkjörinn forseti til dauðadags. Mótframbjóðendur Ásgeirs Ásgeirssonar árið 1952 voru tveir og Kristjáns Eldjárns árið 1968 einn. Hvorugur hlaut mótframboð í embætti. Sjálfhverfusóttin, sem nú geisar meðal frumbyggjanna, var sem sagt óþekkt fram eftir öldinni sem leið. Mótframbjóðendur næstu forseta voru jafnan þrír en núverandi forseta átta. Allir fengu þeir mótframboð í embætti. Nú er liðið hátt á aðra öld og sjálfhverfusóttin orðin að faraldri. Mótframbjóðendur sjöunda forseta lýðveldisins virðast nú á áttunda tug þótt framboðsfrestur sé enn drjúgur.

Hvað veldur?

Hvað hvetur svo stóran hóp ólíkra persóna til að veita okkur hinum slíkan „heiður“ að velja sig sem þjóðhöfðingja með tilheyrandi kostnaði, fórnum og mögulegu mannorðstjóni?

Trú á eigin getu? Íslendingar eru vissulega meðal hamingjusömustu þjóða heims samanber skýrslu World Happiness Report, fullir af sjálfsöryggi, frelsi til að taka sjálfstæðar ákvarðanir um líf sitt og áhugaverðum viðhorfum til spillingar. Samkvæmt hugmyndafræði jákvæðrar sálfræði er sjálfstraust grundvöllur velgengni, en innistæðulaus sjálfsánægja er varasöm. Spilling hefur einatt leikið okkur grátt. Jónas heitinn Kristjánsson tók svo til orða að hinn dæmigerði Íslendingur hefði þær einar áhyggjur af spillingu að komast ekki í hana sjálfur.

Eða hugsa sumir þetta kannski sem grín? Höfuðborgin mun seint hjarna við eftir sirkus Besta flokksins fyrir áratug, gjörning sem var „stundum rosalega skemmtilegur og fyndinn“ eins og meðhjálpari sirkusstjórans komst að orði. Bent hefur verið á tyrkneskan málshátt í því sambandi, verðan umhugsunar: Það að trúður flytjist í höll gerir hann ekki að kóngi, en höllina hins vegar að sirkus.

Eða er það vindhaninn á Bessastaðakirkju? Þegar Bessastaðir urðu að bústað forseta var gamli vindhaninn fjarlægður af turni kirkjunnar og kross settur í staðinn af virðingu við hina lútersku þjóðkirkju, enda þjóðhöfðinginn höfuð hennar. Á tveggja alda afmæli turnsins var krossinn fjarlægður og nýr vindhani settur upp til að geta séð „hvernig vindar blása hér á Álftanesi“ eins og núverandi forseti komst að orði, en hann stendur utan trúfélaga eins og kunnugt er. Upplifa einhverjir hinna nýju frambjóðenda sig kannski eins og Pétur postula forðum, þegar hann afneitaði Jesú … hyggjast þeir sum sé láta á það reyna hvort vindhaninn á turni Bessastaðakirkju taki upp á því að góla, eins og haninn í sögunni um Pétur, ef þeir stökkva á Siðmenntarvagninn og afneita Jesú og þjóðkirkjunni?

Eða áskorun til að mæta átakamálum?

Fyrsti forseti íslenska lýðveldisins fylgdi málum eftir af kyrrlátri festu og hógværð og var laginn við að laða til einingar andstæð sjónarmið, eins og Hermann Jónasson komst að orði. Þrátt fyrir hógværð og hæglæti hikaði Sveinn Björnsson sjaldan við að skipta sér af stjórnmálum með beinum eða óbeinum hætti. Hann kom hreint til dyranna í deilunni um aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu og einnig þegar synja þurfti beiðni um þingrof.

Átakamálin voru mörg í þá daga; þau eru enn fleiri nú og erfiðari. Forsetaefnið sem á endanum verður kosið er þess vegna ekki öfundsvert. Framar öllu skyldi það forðast þá glýju í augum að verða óumdeilt sameiningartákn, er ferðist um í svartri bifreið með blaktandi fána og sitji tedrykkjur þess á milli með erlendum þjóðhöfðingjum eða setji popphátíð í páskabyl norður við heimskautsbaug.

Sjálfsákvörðunarréttur þjóðarinnar í húfi

Að mati undirritaðs er Arnar Þór Jónsson sá frambjóðandi sem hefur burði til að mæta erfiðum úrlausnarmálum að hætti Sveins Björnssonar. Hann er staðfastur og laus við „hégómlegar hugargælur“ samanber orð Kolbrúnar Bergþórsdóttur um sjálfhverfa frambjóðendur. Og hann sækist síst af öllu eftir sviðsljósinu svo notuð séu hans orð.

Rök Arnars fyrir ákvörðun um framboð eru skýr og sannfærandi. Fulltrúalýðræðið hefur að hans mati veikst í mikilvægum málum og því brýnt að efla beint lýðræði. Sjálfsákvörðunarrétti þjóðarinnar stendur ógn af síbreytilegri túlkun EES-samningsins og um leið vaxandi afskiptum ESB og fleiri alþjóðlegra stofnana. Arnar hefur t.d. bent á skert raforkuöryggi vegna evrópskra tilskipana, hættur sem stafa af bókun 35 og síðast en ekki síst þá undarlegu skoðun tiltekinna ráðamanna hér að ástæðulaust sé að almenningur tjái sig um aðild að ESB í þjóðaratkvæðagreiðslu.

Fjórða valdið hefur ekki verið Arnari hliðhollt. Ríkismiðillinn RÚV hefur ítrekað hneigst til að veikja málstað hans, tvívegis með hæðni í Fréttum vikunnar hjá „fyndnasta föstudagssófa“ veraldar, og að auki með samtölum við valda álitsgjafa um niðurstöður samkvæmisleiks Prósents. Miðvikudagskvöldið 3. apríl tilgreindi svo stjórnandi Kastljóssins þau Jón Gnarr, Höllu Tómasdóttur og Baldur Þórhallsson sem „sterka“ frambjóðendur auk Katrínar Jakobsdóttur. Vill þjóðin að RÚV segi henni hverjir komi til greina sem forsetaefni?