Lorin Maazel og Gustav Mahler

Af tónlist
Magnús Lyngdal Magnússon

Í ár er liðinn réttur áratugur frá því Lorin Maazel féll frá en hann var einn kunnasti hljómsveitarstjóri veraldar á sinni tíð. Hann fæddist í Neuilly-sur-Seine í Frakklandi árið 1930 og lést í Virginíuríki í Bandaríkjunum árið 2014; hafði hann þá fjögur ár um áttrætt. Maazel var af rússnesk-úkraínskum ættum en ólst að mestu leyti upp í Pittsburgh í Bandaríkjunum. Hann var undrabarn í tónlist og stjórnaði í fyrsta skipti hljómsveit átta ára gamall. Samhliða námi í hljómsveitarstjórn nam hann fiðluleik en snemma var ljóst að honum myndi mikil frægð búin sem hljómsveitarstjóra. Arturo Toscanini bauð honum, ellefu ára gömlum, að stjórna NBC-sinfóníuhljómsveitinni en á aldrinum 9 til 15 ára stjórnaði hann öllum helstu hljómsveitum í Bandaríkjunum.

Maazel hélt snemma til Evrópu og varð fyrstur Bandaríkjamanna til þess að stjórna í Bayreuth, það er að segja árið 1960, þá þrítugur að aldri – hann varð um leið yngstur manna til að stjórna á þessari heimsfrægu Wagner-hátíð. Eftir það starfaði hann meðal annars sem aðalstjórnandi Útvarpshljómsveitarinnar í Berlín og Þýsku óperunnar í sömu borg. Árið 1972 tók hann svo við Cleveland-hljómsveitinni af George Szell og starfaði þar í sléttan áratug. Maazel og hljómsveitin áttu hins vegar alls ekki skap saman. Szell hafði gert Cleveland-hljómsveitina að einni bestu hljómsveit veraldar og var jafnan rætt um að hún hljómaði eins og stór strengjakvartett, slík væri nákvæmnin. Maazel fór aðrar leiðir og einkenndust túlkanir hans af rómantík og miklum tilfinningaþunga. Þrátt fyrir samstarfsörðugleikana hljóðritaði Maazel mikið með hljómsveitinni (m.a. fyrir Decca, Telarc og CBS) og eru þær upptökur í hópi þeirra bestu sem Maazel gerði nokkru sinni (m.a. fræga hljóðritun af Rómeó og Júlíu eftir Prokofíev).

Árið 1977 tók Maazel við Þjóðarhljómsveitinni í Frakklandi og var það staða sem hann hélt allt til ársins 1991. Hann starfaði svo um tveggja ára skeið sem listrænn stjórnandi og aðalhljómsveitarstjóri Vínaróperunnar og stjórnaði Vínarfílharmóníunni ótal sinnum, meðal annars fimm sinnum á nýárstónleikum. Frá 1988-1996 var Maazel listrænn stjórnandi Sinfóníuhljómsveitarinnar í Pittsburgh og 1993-2002 var hann aðalstjórnandi Útvarpshljómsveitarinnar í Bæjaralandi. Þá var hann aðalstjórnandi Fílharmóníusveitar New York-borgar 2002-2009 og aðalstjórnandi Fílharmóníusveitarinnar í München 2012-2014. Og er hér þó ekki allt upp talið. Síðustu árin einbeitti Maazel sér að tónlistarhátíð á búgarði sínum í Castleton í Virginíuríki í Bandaríkjunum þar sem hann lést úr lungnabólgu í júlí 2014.

Maazel stjórnaði yfir 5.000 tónleikum og óperusýningum á ferlinum. Hann kom fram með yfir 150 hljómsveitum ásamt því að semja hljómsveitarverk, óperu (1984 við sögu Orwells) og útsetja útdrátt úr Niflungahring Wagners fyrir hljómsveit (Hringur án orða). Maazel talaði sjö tungumál reiprennandi og var bæði með fullkomið tóneyra og sjónminni (hann stjórnaði nánast alltaf blaðlaust). Hann gerði yfir 300 hljóðritanir á ferlinum.

Maazel hóf að stjórna Mahler frekar seint á ferlinum. Hann stjórnaði að vísu fyrsta þætti 2. sinfóníunnar sem nemandi í Tanglewood í Massachusetts en það var ekki fyrr en að komið var fram á 7. áratug síðustu aldar að hann hóf að stjórna Mahler reglulega. Maazel vann hins vegar það afrek á ferlinum að hljóðrita allar sinfóníur tónskáldsins fjórum sinnum: Í Vínarborg (1983), München (2002, óútgefnar hljóðritanir), New York (2009) og Lundúnum (2013-2017). Það er gaman að bera þessar upptökur saman og sjá hvað hefur breyst í túlkuninni.

Mahler-túlkanir Maazels einkennast af (stundum ofboðslega) hægu tempói og tilfinningaþrungnum hendingum. Þær eru sem sagt ekki naumhyggjulegar. Það er auðvitað hætta á því í Mahler að ofgera öllu. Hann var síðrómantískt tónskáld sem teygði sig yfir í módernisma og í verkum hans er allt stórt í sniðum. Hljómsveitin er risavaxin (nema einna helst í 4. sinfóníunni), kaflar eru langir og styrkleikamörk tónlistarinnar eru á ystu jöðrum í báðar áttir, mjög veikt upp í afar sterkt. Uppi er sá skóli að leyfa tónlistinni bara að tala fyrir sjálfa sig, þ.e.a.s. án þess að ýkja það sem Mahler skrifaði. Þetta má kalla „klínískar” túlkanir (dæmi um slíkt eru Fischer-bræðurnir, Ádám og Iván). Frægasti Mahler-stjórnandi allra tíma, Leonard Bernstein, fór hins vegar aðra leið. Hann gerði sem mest úr tilfinningasveiflum í tónlistinni, teygði og togaði í hægu tempói. Kannski skiptir máli hverju maður vandist fyrst, þ.e.a.s. á hvað maður byrjaði að hlusta á. Ég ánetjaðist Mahler í túlkun Bernsteins (DG) og er því ekki mikið fyrir „klíníska” skólann (á því eru þó veigamiklar undantekningar). Svo skiptir auðvitað máli á hvaða Mahler-verk maður er að hlusta. Það er óravegur frá sönglögunum yfir í hámarkshyggju 8. sinfóníunnar.

Ég fór seint að hlusta á Maazel í Mahler og það tók mig dálítinn tíma að venjast honum. Tempóið er (oft) hægara en hjá Bernstein en sveiflurnar eru ívið minni. Það er eins og hann litist meira um í raddskránni og ég er alltaf að heyra eitthvað nýtt, sama hversu oft ég hlusta. Helstu gagnrýnendur Maazels (og það á eiginlega við um allt sem hann stjórnaði) benda ítrekað á að hann láti aldrei neitt í friði. Þannig stjórni hann ekki einum takti án þess að „fikta” í honum að einhverju leyti. Það er óumdeilt að Maazel hafði öruggt slag og var tæknilega „fullkominn” stjórnandi. Tækni er hins vegar ekki allt en Maazel þorði að vera öðruvísi en aðrir hljómsveitarstjórar og upptökurnar sem hann gerði eru því eins langt frá því að vera „klínískar” og hugsast getur. Það er eitthvað sem heyrist æ sjaldnar í túlkunum hljómsveitarstjóra í dag.

Maazel hefur sem sagt alltaf verið hægur í Mahler. Það einkennilega er þó að það er mjög misjafnt eftir því hvaða verki hann stjórnaði hvernig tempóin þróuðust yfir árin; 1. og 2. sinfónían er meira og minna í sama tempói hjá honum á öllum fjórum hljóðritunum en 3. sinfónían hefur orðið hraðari með árunum. Á upptökunni frá Vínarborg er lokakaflinn í því verki sá hægasti sem hefur verið hljóðritaður (tæplega 30 mínútur á meðan Fischer-bræður eru í kringum 22 mínútur með sama kafla svo dæmi sé tekið). Fádæma fallegur flutningur en auðvitað má deila um hvort framvindan í tónlistinni fari fyrir ofan garð og neðan í svo hægum flutningi.

Hins vegar eru dæmi um að Maazel hafi hægt á sér yfir árin. Hvergi er það meira áberandi en í 7. sinfóníunni. Hún er hæg í Vínarborg en ekkert í líkingu við það sem átti eftir að heyrast í München, New York og loks í Lundúnum. Ómstríður fyrsti kaflinn er stundum við það að leysast í frumeindir sínar (þótt vissulega sé Otto Klemperer enn hægari) en það er eitthvað við þessa túlkun sem gerir verkið enn átakanlegra en í hröðum og „klínískum” flutningi. Þá verður ekki vikist undan því að benda á að fyrsti kaflinn í 9. sinfóníunni er tæpar 36 mínútur hjá Maazel í Lundúnum, þ.e. 10 mínútum hægari en hjá Ádám Fischer. Það er hins vegar ekki allt hægt hjá Maazel í Mahler. Þar sem Mahler minnir helst á Schubert (t.a.m. í öðrum þáttum bæði 2. og 3. sinfóníunnar) er Maazel á pari við flesta aðra.

Sjálfsagt má deila endalaust um túlkun á Mahler. Sjálfur sagði hann að sinfónían ætti að vera eins og heimurinn, hún „ætti að innihalda allt”. Ég hef hins vegar orðið hrifnari og hrifnari af túlkunum Maazels eftir því sem árin líða og eftir því sem ég hlusta meira. Raunar á það við flest af því sem Maazel gerði, ég er hrifinn af því langflestu.

Ég var svo heppinn að ná því að sjá Maazel stjórna Mahler á tónleikum, þ.e.a.s. 7. Sinfóníunni í Lundúnum, skömmu áður en hann lést. Tónleikarnir voru hljóðritaðir og síðar gefnir út (Signum Classics). Á tónleikunum sjálfum kom Maazel fram og hneigði sig eins og lög gera ráð fyrir. Svo varð töluverð bið. Eftir nokkrar mínútur opnast sviðsdyrnar til vinstri og inn kemur sviðsmaður með nótnastatíf (Maazel stjórnaði eins og fyrr segir nánast alltaf blaðlaust). Svo leið og beið uns sömu sviðsdyr opnuðust enn á ný og inn kemur sami sviðsmaðurinn hlaupandi, að þessu sinni með raddskrána (nótur) fyrir Maazel. Þá sneri hann sér að áhorfendum og sagði: „Hey! Nobody’s perfect!“. Eftir það hljómaði 7. sinfónían dásamlega!