Að bjarga mannslífum

Á Suðurgötunni í Reykjavík er að finna gult hús sem er griðastaður ungs fólks í vanda. Hundrað ungmenni á aldrinum 12 til 25 ára mæta þangað vikulega, hitta þar ráðgjafa og tala um sín hjartans mál. Sigurþóra Bergsdóttir er þar í brúnni og leiðir hóp fagfólks sem sinnir þessu brýna verkefni; að ljá eyra og gefa góð ráð, að leiðbeina og sýna samkennd.

Í samfélagi sem nú er lamað af sorg eftir harmleiki þar sem börn og ungmenni koma við sögu veitir ekki af stað eins og Berginu. Starfið sem þar er unnið veitir mörgum ungmennum sálarró og bjargar jafnvel mannslífum.

Á þeirra forsendum

Sigurþóra er vinnusálfræðingur að mennt. Haustið 2018 stofnaði hún félagasamtök, sem seinna fengu nafnið Bergið Headspace, í þeim tilgangi að bjóða ungmennum upp á úrræði við sínum vandamálum. Á þessum tíma segir hún fagfólk hafa upplifað ákveðið úrræðaleysi og mörgum fannst andleg heilsa ungmenna ekki góð.

„Á þessu ári var umræðan svolítið svipuð og hún er núna í samfélaginu. Þá lést drengur úr ofneyslu og ég hafði sjálf upplifað úrræðaleysi með minn dreng, en hann lést árið 2016. Eftir andlát hans fór ég að skoða málin og stofnaði minningarsjóð. En ég sá að það vantaði stað sem gripi þessi ungmenni, en ungt fólk hafði þá engan einn stað til að leita á. Við erum búin að hólfa niður alla aðstoð,“ segir hún og útskýrir að ungmenni séu gjarnan send á marga ólíka staði með sín vandamál.

„Ég upplifði það með strákinn minn að það vantaði stað þar sem hann gæti sest niður með einhverjum sem myndi horfa í augun á honum og spyrja hann hvað hann vantaði,“ segir hún og segir Bergið einmitt þannig stað. Ekki er þar verið að leysa ákveðin vandamál, eða greina ungmennin, heldur frekar að hlusta á þau.

„Ég er glöðust og stoltust af því að við erum alltaf hér á þeirra forsendum. Krakkarnir koma hingað og það er hlustað á þau, sama hvað þau vilja tala um. Við göngum ekki út frá neinum greiningum, enda erum við ekki meðferðaraðilar heldur veitum ráðgjöf og stuðning,“ segir hún og bætir við að ungmennin segi gjarnan hvert öðru frá Berginu.

„Þau tala um einelti, erfiðleika í samskiptum við aðra, leiða í skóla, ofbeldi og almenna vanlíðan. Mörg þeirra sem koma fá ekki mikinn stuðning annars staðar frá,“ segir Sigurþóra og að þau taki á móti hundrað ungmennum á viku, en útibú eru til staðar í Hafnarfirði, Kópavogi og á Akureyri. Hjá Berginu vinna félagsráðgjafar, kennarar og sálfræðingar með mikla reynslu að baki.

Hvernig getið þið hjálpað þeim?

„Við fyrst og fremst hlustum og eigum samtal. Þau ná þá svolítið að greiða úr sínum málum og ná ákveðinni jarðtengingu. Við erum auðvitað að gefa þeim bjargráð og ráðleggingar um hvernig þeim getur liðið betur en allt á þeirra forsendum. Þegar þau fá þessa hlustun og þetta rými, og þau ná trúnaðarsambandi, þá eru þau oft sjálf mjög ráðagóð,“ segir Sigurþóra og nefnir að ungmenni í mikilli neyslu leiti ekki til þeirra alla jafna.

„Sum sem koma eru að byrja í neyslu og eftir að hafa komið hingað minnka þau hana oft. Um áttatíu prósent af þeim sem hingað koma þurfa ekkert annað en að koma hingað, en svo er hinn hópurinn sem þarf aðeins meira. Þá hjálpum við þeim að verða tilbúin til að halda áfram, til dæmis að fara í áfalla- eða kvíðameðferð, eða fíknimeðferð. Við styðjum því vel við önnur meðferðarúrræði og oft verða þau tilbúnari að fara eftir að hafa verið hjá okkur.“

Lenti í klóm ofbeldismanns

Sonur Sigurþóru, Bergur Snær, svipti sig lífi árið 2016, en hann lenti í heljargreipum ofbeldismanns.

„Hann lenti í miklu kynferðisofbeldi af hendi manns sem var okkur ekki tengdur. Það stóð yfir í þrjú ár og ég vissi ekki neitt. Lögreglan hafði samband við okkur og lét okkur vita að hann hefði lent í klónum á honum. Lögreglan nefndi að nafn Bergs hefði komið upp í tengslum við þetta mál, en ég trúði þessu ekki og var í algjörri afneitun. Bergur neitaði því í þrjá mánuði. En svo sáum við skilaboð frá gerandanum úr fangelsinu til Bergs og þá endaði það með því að hann brotnaði niður og sagði frá,“ segir hún.

„Ég hefði viljað að staður eins og Bergið hefði verið til staðar fyrir son minn,“ segir hún og segir þau foreldrana hafi leitað allra úrræða til að hjálpa syni sínum sem var uppfullur af skömm og vanlíðan.

„Þegar hann sagði loks frá var honum ýtt of hratt í gegnum ferlið og hann var ekki tilbúinn. Margt gerði illt verra, eins og þegar hann var sendur í meðferð í tvígang. Við sem foreldrar viljum alltaf „laga“ barnið strax; við erum svo aðgerðadrifin. Næstu tvö ár voru brokkgeng og hann fór í alls kyns úrræði og á meðan var málið hans gegn ofbeldismanninum að gerjast fyrir dómstólum. Það var svo sumarið 2015 að við fengum „dauðahöggið“. Hann var ekki ákærður fyrir glæpi sína gagnvart Bergi,“ segir Sigurþóra og segir drenginn sinn alltaf hafa verið að bíða eftir viðurkenningu á því sem hafði gerst og viljað einnig fá skaðabætur.

„Við hefðum bara betur sleppt því að segja frá þessu; það er mín tilfinning. Eftir þetta var ég í því að halda lífi í drengnum en hann dó í mars árið eftir.“

Hljóð og mynd fara ekki saman

Saga þessi fær ekki meira pláss í viðtalinu en þessi hræðilega lífsreynsla leiddi Sigurþóru á þann stað sem hún er nú á; að hjálpa ungmennum í Berginu.

„Ég hefði aldrei opnað Bergið ef þetta hefði ekki gerst. Ég var með sjóð en vildi ekki halda enn eitt málþingið eða námskeið. Það er margt nýtt í gangi en samt finnst mér kerfið alltaf lokað fyrir foreldrum og unglingum. Það er stundum eins og hljóð og mynd fari ekki saman. Við erum að eyða óhemjumiklum peningum og orku og erum með frábært fagfólk, en náum ekki að nýta það,“ segir hún.

„Við fórum af stað 2018 og fórum þá í samstarf við félagsmálaráðuneytið sem var svolítið í sömu pælingum. Í Danmörku var búið að byggja upp svona „headspace“-módel og allir voru hrifnir af því að tengja mig við það. Stofnandinn þar er fyrrverandi forsætisráðherrann Poul Nyrup Rasmussen, sem hafði misst dóttur sína úr sjálfsvígi árið 1993 þegar hann var nýtekinn við sem forsætisráðherra,“ segir hún en eftir að Rasmussen lauk sínum stjórnmálaferli stofnaði hann árið 2010, ásamt aðstoðarmanni sínum Trine Hammershøy, félagið Social Network í þeim tilgangi að vinna að bættri geðheilsu ungs fólks í Danmörku. Síðar breyttist nafnið í Headspace og er Trine framkvæmdastjórinn.

„Danirnir voru í sambandi við Headspace-fólk í Ástralíu en þar fæddist hugmyndin árið 2007 og eru nú þar 160 Headspace-staðir. Í Danmörku var síðan opnað 2013 og nú eru þar 35 Headspace-staðir,“ segir hún og nefnir að danska módelið reiði sig meira á sjálfboðaliða heldur en ástralska módelið sem reiðir sig á fagfólk.

„Við erum meira inni á áströlsku línunni en erum í nánu samstarfi við Danina og Norðmenn eru líka farnir af stað,“ segir Sigurþóra og að fleiri þjóðir hafi í huga að fylgja þessu fordæmi.

Að virkja þorpið í okkur

Oft var þörf en nú er nauðsyn að halda vel utan um unga fólkið okkar en ítrekuð áföll hafa dunið yfir þjóðina undanfarið. Morð, ofbeldi og vopnaburður ungmenna er meðal annars mikið í umræðunni og mikið rætt um hvaða leiðir eigi að fara til að styðja betur við unga fólkið okkar sem virðist oft ekki líða vel.

Sigurþóra segist hugsi yfir ástandinu og hefur velt mikið fyrir sér hvað sé til ráða.

„Ég næ varla andanum yfir öllum þessum fréttum. Við þurfum að styrkja okkur í að við séum samábyrg í þessu. Við þurfum að styrkja umhverfið og foreldrana og hjálpa þeim að setja börnum mörk, en einnig kennara til að þeir geti tekist á við vanlíðan barnanna. Allt þetta fólk er velviljað og þjálfað en stundum er vandamálum vísað til sérfræðinga. Við tökum þá styrkinn frá nærumhverfinu. Við höfum alveg áhuga á því að þjálfa fólk í því hvernig mínir ráðgjafar vinna. Þetta eru ekki geimvísindi; þetta snýst um að anda með krökkunum og horfa í augun á þeim. Ég held að við þurfum að styrka allt nærumhverfið,“ segir Sigurþóra og heldur áfram:

„Við eigum absolút að banna síma í skólum og standa við það,“ segir hún og nefnir að foreldrar þurfi margir hverjir að líta í eigin barm hvað varðar símanotkun á kostnað samverustunda.

„Við eigum að styrkja skólana og foreldrana án þess að það þurfi að kalla til nefndir. Það eru allir óöruggir. Þetta er ekkert svona rosalega flókið en við þurfum að styrkja hvert annað og ákveða að við séum saman í þessu.“

Við ræðum um kennara, sem oft eru útkeyrðir með allt of mörg börn í bekk og eiga því erfitt með að takast á við vandamál hvers og eins. Sigurþóra segir vel hægt að setja meiri pening í skólakerfið þannig að betur sé hlúð að börnunum okkar.

„Það er hægt að fækka börnum í bekk og auka stuðning í stofurnar. Það eru alveg til peningar. Við getum ekki boðið börnunum okkar, og kennurum og öðrum, upp á svona ástand. Það er svo margt sem við getum virkjað í okkar samfélagi og þurfum að styrkjast í því að við ætlum að hafa þetta öðruvísi. Í okkar samfélagi höfum við öll eitthvað að segja eða fram að færa. Ég fattaði einn daginn að ég gæti bara búið til Bergið, ein kona úti í bæ! Svo fæ ég til mín fullt af fólki sem er til í hjálpa að gera gott fyrir aðra. Það er svo margt í samfélaginu sem hægt er að nýta,“ segir hún og segir nauðsynlegt að efla foreldrasamstarf.

„Þannig búum við til samheldnara samfélag. Ég held að foreldrar séu að leggja sig fram en samfélagslega hefur hér orðið ákveðið rof vegna þess að fólk lifir svolítið í gerviheiminum.“

Gildir kannski gamla góða máltækið að það þurfi heilt þorp til að ala upp barn?

„Þetta er svolítið þar. Við þurfum að virkja þorpið í okkur aftur. Ef ég væri stjórnvöld myndi ég hvetja til allra hugmynda sem koma úr grasrót, innan úr samfélaginu, svo hægt sé að virkja fólk til að búa til eitthvað gott og skemmtilegt í umhverfi sínu. Það þarf að gefa því fólki hvatningu og pláss eða stað,“ segir Sigurþóra og telur að rof í samfélaginu megi ef til vill rekja að einhverju leyti til covid-áranna.

„Nú þurfum við að finna leiðina aftur og búa til samfélagstilfinningu. Einmanaleiki og aftenging er talin vera stærsta hættan í dag hjá ungmennum en var kannski reykingar þegar við vorum ungar. Lausnin er ekki að búa til einhverjar ríkisstofnanir heldur að við finnum einhverjar leiðir í gegnum nærsamfélagið. Það er til svo mikið af frábæru skapandi fólki,“ segir hún og nefnir dæmi um að vel sé hægt að búa til alls kyns hópa á samfélagsmiðlum sem stuðli að meiri samveru fólks og auki samkennd.

„Ungt fólk finnur oft ekki staðinn sinn og einangrar sig þá. Þau ná ekki að fóta sig og þá reynum við að styrkja þau til að finna sínar leiðir.“

Ungu fólki líður verr

Nú er staðan sú hjá Berginu að fjárhagserfiðleikar blasa við. Þjóðin þarf að taka höndum saman til að þar sé hægt að halda áfram góðu starfi í þágu ungmenna landsins.

„Þegar ég var að fara af stað með minningarsjóðinn hans Bergs sótti ég alls konar málþing og fylgdist vel með hvað var í gangi. Sjóðurinn fór svo allur inn í Bergið þegar það var stofnað, en þegar við byrjuðum fengum við styrk frá fimm ráðuneytum en síðustu þrjú ár erum við studd af þremur; félags-, mennta- og heilbrigðisráðuneyti. Nú vantar okkur fé til að klára árið,“ segir Sigurþóra sem nú setur í gang landssöfnun.

„Næstu styrkir frá ríkinu koma ekki fyrr en á næsta ári. Við ætlum að vera með tónleika í Iðnó 26. september sem við köllum samverutónleika en við viljum að foreldrar og unglingar geri eitthvað skemmtilegt saman. Það er mikilvægt að við höldum börnum okkar nálægt okkur og njótum samverunnar. Þar koma fram Páll Óskar og Frikki Dór og það verður rosa gaman,“ segir Sigurþóra og nefnir að hægt verði að hringja í númer og styrkja Bergið Headspace, en þau vanti 30 milljónir. Sigurþóra segir þau kalla styrktaraðila Bergsins Bergrisa, en hægt er að styrkja Bergið með því að fara á bergid.is/donate eða leggja inn á 0101-26-10481, kt. 4310180200. Einnig verður hægt að styrkja Bergið með því að hringja í númerin: 9081001: 1.000 kr., 9081003: 3.000 kr., 9081005: 5.000 kr.

Líður ungu fólki verr í dag en fyrir tíu eða tuttugu árum?

„Tölfræðilega líður þeim verr. Það eru vísbendingar um kvíða og þau lýsa sér oft ekki sem hamingjusömum. Kannski er það nú þessi ofboðslegi þrýstingur frá samfélagsmiðlum sem veldur því,“ segir Sigurþóra en nefnir þó að ungmenni séu miklu opnari nú en áður.

„Strákar sem koma hingað segja öðrum strákum frá okkur og benda þeim á að koma hingað. Það hefði ekki gerst í okkar tíð. Ég held að við höfum alið upp bæði mýkri menn og ákveðnari stelpur en fyrri kynslóðir,“ segir hún.

„Þegar ég opnaði hér sagði pabbi, sem er fæddur 1937: „Þú hefur búið til stað sem ég hefði þurft á að halda þegar ég var sextán eða sautján.“ Hér erum við búin að sýna fram á að með einföldu konsepti og góðu fagfólki er hægt að takast á við allt. Við fáum hingað öll mál; allt frá fyrstu ástarsorginni yfir í alvarlegu málin,“ segir Sigurþóra, og að ungmennin sem þangað koma taki oft með sér góð ráð út í framtíðina.

Bergið, nefnt eftir syni hennar, hefur sannarlega sannað ágæti sitt og segist Sigurþóra alveg viss um að Bergið hafi bjargað mannslífum.

„Ég er sannfærð um það og veit um nokkur tilvik þar sem það er mjög líklegt,“ segir hún.

„Þegar fólk lendir í því að missa einhvern svona ungan, svona skyndilega og brútalt, upplifir það hvað endanleikinn er algjör. Alveg sama hvað ég myndi láta öllum illum látum yfir því að Bergur er dáinn, þá fæ ég hann ekki aftur. Þá er eins gott að finna leið til að halda áfram og það er það eina sem hægt er að gera,“ segir Sigurþóra og nefnir að hlutir öðlist oft aðra merkingu eftir svona harmleik.

„Kannski fylltist ég ákveðnu óttaleysi. Gamla ég hefði varla þorað að stofna Bergið heldur verið skíthrædd um að þetta myndi ekki ganga,“ segir hún og er sátt við árangur Bergsins hingað til, en segist nú þurfa smá aðstoð.

„Nú þarf ég bara að safna 30 milljónum!“ segir Sigurþóra og brosir breitt.