Ég hef aldrei verið jafn hamingjusamur

Hannes Hólmsteinn Gissurarson prófessor er höfundur bókarinnar Conservative Liberalism North & South – Grundtvig, Einaudi and their Relevance Today (Frjálslynd íhaldsstefna í norðri og suðri – Grundtvig, Einaudi og gildi þeirra á okkar dögum).

„Bókin er samanburður á frjálslyndri íhaldsstefnu í norðri og suðri. Ég tek tvo fulltrúa sem dæmi,“ segir Hannes Hólmsteinn. „Annar er Grundtvig, danski presturinn og ljóðskáldið, og hinn er ítalski hagfræðingurinn Einaudi. Ég ræði í nokkrum smáatriðum um hugmyndir Grundtvigs um þjóðríkið því að hann var þjóðernissinni jafnframt því sem hann var frjálshyggjumaður. Einaudi var hins vegar alþjóðahyggjumaður sem lagði meiri áherslu á að stofna ríkjasamband til að tryggja friðinn í Evrópu en á þjóðríkið. Hann hefur oft verið talinn einn af feðrum Evrópusambandsins. Ég er í rauninni að bera saman þjóðríkið og ríkjasambandið sem einingar, þjóðlega og alþjóðlega frjálshyggju.

Í bókinni bendi ég á að Norðurlöndin geta verið fyrirmynd annarra þjóða um alþjóðasamstarf. Ég bendi á fimm þætti í því sambandi.

Fyrsti þátturinn er friðsamlegur aðskilnaður. Svíþjóð og Noregur skildu árið 1905, Finnland og Rússland árið 1917 og Ísland og Danmörk árið 1918. Þetta var ekki vegna þess að þessar þjóðir væru óvinir heldur litu Norðmenn svo á að þeir væru ekki Svíar, Finnar ekki Rússar og Íslendingar ekki Danir. Allar þessar þjóðir vildu vera sjálfstæðar.

Í öðru lagi felst í norrænu leiðinni að breyta landamærum samkvæmt atkvæðagreiðslum eins og gert var í Slésvík árið 1920 þegar þessu umdeilda héraði var skipt í þrjú kjördæmi og nyrsta kjördæmið ákvað að fylgja Danmörku en hin tvö fylgdu Þýskalandi. Þetta er áhugaverð lausn í staðinn fyrir að berjast blóðugri baráttu.

Norræna leiðin er í þriðja lagið fólgin í því að veita þjóðarbrotum sjálfstjórn. Finnar veittu Álandseyingum sjálfsforræði og hið sama gerðu Danir við Færeyinga og Grænlendinga.

Í fjórða lagi er norræna leiðin fólgin í því að sætta sig við úrskurð alþjóðadómstóla um ágreiningsefni. Ég nefni í bókinni ágreining Svíþjóðar og Finnlands 1920 um yfirráð yfir Álandseyjum. Alþjóðadómstóllinn í Haag dæmdi Finnlandi í vil og Svíar sættu sig við það. Árið 1932 var ágreiningur á milli Norðmanna og Dana um yfirráðin yfir Grænlandi og Alþjóðadómstóllinn dæmdi Danmörku í vil og Norðmenn sættu sig við það.

Fimmti þátturinn er samstarfið innan Norðurlandaráðs sem er að mínu mati mjög til fyrirmyndar. Það er sjálfsprottið samstarf sem felur í sér lágmarksafsal fullveldis. Ég held að Evrópusambandið ætti að taka sér Norðurlandaráð til fyrirmyndar í framtíðinni frekar en að reyna að vera önnur útgáfa af Bandaríkjum Norður-Ameríku.“

Skrifaðir þú bókina af einhverju sérstöku tilefni?

„Ég hef haldið marga fyrirlestra á vettvangi hægrimanna í Evrópu um norræna frjálshyggju og bent þar á hinn norræna frjálshyggjuarf frá Snorra Sturlusyni fram á okkar daga. Þetta hefur vakið mikla athygli og í framhaldi af því báðu íhaldsflokkar í Evrópu mig að skrifa bók og bera saman frjálslynda íhaldsstefnu í norðri og suðri.

Bókinni er meðal annars dreift til þeirra sem sitja á Evrópuþinginu. Hægrimenn í Evrópu eru í mikilli sókn og það sem ég er að reyna að gera er að sannfæra þá um að þeir eigi að standa á gömlum merg. Til dæmis má rekja nálægðarregluna sem heitir á ensku „subsidiarity principle“ til heilags Tómasar af Akvínas og í bókinni legg ég áherslu á að Evrópusambandið fylgi þeirri reglu. Nálægðarreglan kveður á um að taka eigi ákvarðanir sem næst þeim sem þær varða, en ekki inni í einhverju blekiðjubákni í Brussel. Ég geri ýmsar aðrar umbótatillögur í anda Einaudis um Evrópusambandið, enda er ég ekkert á móti því þótt við Íslendingar eigum ekki erindi í það.“

Von á sjálfsævisögu

Þú ert á þeytingi um heiminn að halda fyrirlestra og sitja ráðstefnur. Þú virðist ekki vera jafn eftirsóttur hér á landi. Er það eitthvað sem truflar þig?

„Alls ekki. Það er hins vegar rétt að eftir bankahrunið 2008 hætti ég svo sannarlega að vera spámaður í föðurlandi. Ég hafði talsverð áhrif á níunda og tíunda áratugnum og þá voru gerðar miklar kerfisbreytingar á Íslandi sem voru mjög í sama anda og kerfisbreytingar í öðrum löndum. Þær voru þáttur í alþjóðlegri þróun sem hófst þegar menn sáu að miðstýringin í ráðstjórnarríkjunum gekk ekki upp og ríkisafskiptastefnan á Vesturlöndum gekk ekki heldur upp.“

Eru fleiri bækur væntanlegar frá þér eða í undirbúningi?

„Ég get nefnt tvær. Ég er ritstjóri safnrits á ensku um norræna frjálshyggju frá Ara fróða og Snorra Sturlusyni fram á okkar daga, sem kemur út eftir nokkra mánuði í Brussel. Síðan langar mig til að skrifa sjálfsævisögu. Ég hef frá mörgu að segja, hef farið um allan heim, kynnst mjög mörgum og margt hefur á daga mína drifið. Ég átti í miklum átökum en er mjög sáttur við lífið eins og það er.“

Ef sjálfsævisagan verður skrifuð hvenær ætlarðu þá að byrja?

„Ég held að ég verði að byrja strax. Ég er að skrifa ýmislegt hjá mér, man margt en þarf að rifja annað upp. Ég ætla að skrifa hana áður en ég verð orðinn alltof mildur og meyr þannig að það verði eitthvert bit í henni.“

Hefur líf þitt orðið eins og þú óskaðir þér þegar þú varst ungur maður?

„Já og nei. Mér hefur aldrei liðið jafn vel og ég hef aldrei verið jafn hamingjusamur. Ég hef komið þannig fyrir lífi mínu bæði á Íslandi og Brasilíu, þar sem ég bý hluta ársins, að ekki verður á betra kosið. Ég hefði þó gert margt öðruvísi ef ég hefði vitað meira um hvernig lífið yrði. Aðallega hefði ég nýtt tíma minn betur. Ég hefði lært fleiri tungumál, ekki eytt púðri í aukaatriði heldur einungis sinnt aðalatriðunum.“

Þú átt gott líf í Brasilíu, af hverju býrðu ekki allt árið þar? Hvað er það við Ísland sem gerir að verkum að þú vilt vera hérna?

„Það er þrennt á Íslandi sem togar í mig, fyrir utan hina römmu taug sem rekka dregur föðurtúna til, eins og skáldið orti. Ég á ágæta fjölskyldu hér á Íslandi, þrjú systkini og sex systurdætur. Í öðru lagi á ég dygga og trygga vini sem hafa alltaf staðið með mér. Í þriðja lagi búa í húsinu hjá mér fósturdóttir mín og tveir yndislegir drengir hennar, sem ég hef mjög gaman af að aðstoða og gæta.“

Fullorðnir sýna börnum oft aðra hlið en þeir sýna öðrum. Sjá börnin mildari hlið en margir sjá á þér?

„Já, drengirnir sjá engan grimman Hannes. Ég er mjög elskulegur og eftirlátssamur við þá. Ég myndi halda að þeir laði fram það besta í mér.“

Málsnjallir vinstrimenn

Í áranna rás hefurðu orðið fyrir svæsnum árásum og harðri gagnrýni. Hvernig tekurðu því?

„Eitt sinn, þegar ég flutti inn í nýja skrifstofu í Odda, var haldin veisla. Minn góði vinur Davíð Oddsson kom þá færandi hendi með spjald til að festa upp, þar sem á var letrað heilræði: „Forgive your enemies but don't forget their names.“ Það sem menn eiga að gera er að muna hverjir óvinirnir eru, aðallega til þess að sagan endurtaki sig ekki. En um leið að fyrirgefa þeim.

Ég er alls ekki með hugann við gamla óvini mína. Það er svo mikilvægt í lífinu að láta óvini sína ekki þrengja sér inn í sálarlífið heldur vera frjáls af þeim og sinna því sem gefur lífinu gildi.“

Þú ert harður sjálfstæðismaður, áttu auðvelt með að umgangast fólk sem hefur aðrar stjórnmálaskoðanir en þú?

„Stundum hafði ég gaman af því að umgangast málsnjalla vinstrimenn þó að ég velti alltaf fyrir mér hvort þeir hefðu eitthvað til málanna að leggja um hvernig ætti að stjórna þjóðfélagi. Þeir voru óraunsæir, lifðu í hásölum listar og orðfimra öfga, en ég vildi vera niðri á jörðinni.

Minn maður er Jón Þorláksson sem hannaði vatnsveitu til að Reykvíkingar fengju hreint vatn, rafmagnsveitur til að Íslendingar gætu fengið ljós og hitaveitu til að ylur kæmi í húsið. Þetta finnst mér merkilegra og mikilvægara en að sitja á kaffihúsum og tala fjálglega um að það þurfi að vera ylur í húsum, ljós í stofum og hreint vatn á krönum.“

Hverjir eru þínir bestu vinir á Íslandi?

„Þessi árin umgengst ég aðallega þá Davíð Oddsson og Gunnlaug Sævar Gunnlaugsson. Ég kynntist Davíð fyrst í Menntaskólanum í Reykjavík og kaus hann sem inspector, ólíkt mörgum vinum mínum sem héldu að hann væri vinstrimaður. Síðan hef ég fylgt Davíð og sé ekki eftir því. Hann er fæddur leiðtogi.

Gunnlaugi kynntist ég á þingi ungra sjálfstæðismanna í Vestmannaeyjum 1977 og aldrei hefur borið skugga á okkar vináttu. Hann er afskaplega raungóður maður, dálítið hrjúfur á yfirborðinu.

Síðan get ég ekki látið hjá líða að nefna þá Kjartan Gunnarsson, sem hefur verið frábær vinur minn og félagi áratugum saman, og Björn Bjarnason. Þeir eru báðir það sem kallað er tryggðatröll. Við fáum okkur oft kaffi saman þrír, og þá er nú ekki töluð vitleysan.

Raunar voru það þeir Davíð, Gunnlaugur Sævar og Kjartan sem gáfu mér saman á sextugsafmælinu 2013 málverkið sem ég stend við á myndinni með þessu viðtali. Það heitir „Hannes ófullgerður“ því að það er áskorun á mig um að halda áfram starfi mínu, rannsóknum og baráttu.

Hér áður fyrr hittist ég stundum með hinum fræga Eimreiðarhópi sem þeir Davíð og Kjartan voru raunar líka í. Þetta var skemmtilegur hópur hugsjónamanna og allir með sterkar skoðanir. En með tímanum kvarnaðist dálítið úr honum. Það hefur alls konar vitleysa verið skrifuð um þennan hóp. Nú orðið hitti ég líka vikulega nokkra bekkjarbræður mína úr MR en þaðan brautskráðumst við fyrir fimmtíu og tveimur árum. Við höfum þekkst svo lengi að enginn þarf að vera með neinn leikaraskap.

Ég má ekki heldur gleyma þremur ágætum samstarfsmönnum í Háskóla Íslands, þeim Ragnari Árnasyni, Birgi Þór Runólfssyni og Ásgeiri Jónssyni. Núverandi háskólarektor hefur líka alltaf verið málefnalegur og sanngjarn.“

Brúar kynslóðabilið

Hvað með einkalíf þitt, ef ég má gerast svo forvitin?

„Platón sagði að ástin væri guðdómleg vitfirring og það er ekki fráleit skilgreining. Síðan var það önnur söguhetjan í nýju bókinni minni, Grundtvig, sem orti að í hamingjuríku sambandi tvöfaldaðist hamingjan á meðan sorgin minnkaði um helming. Raunar gerir íslensk tunga greinarmun á margvíslegri ást og líka á kærleika og ást. Ég held að sterkasta eða heitasta ástin sé móðurástin en sú sem er sennilega raunhæfust er matarástin. Tilhneiging þín til að skjóta á náungann minnkar ef þú sérð í honum væntanlegan viðskiptavin. Eða eins og Örn Arnarson sagði:

Vinsemd brást og bróðurást

breyttist ást hjá konum.

Matarást var skömminni skást

skjaldan brást hún vonum.

Ekki má gleyma ættjarðarástinni en Grundtvig gerir hana að aðalatriði í kenningum sínum. Þjóðin á að vera heimili okkar, hvorki fangelsi né flugstöð. Grundtvig skildi þetta vel, eins og ég lýsi í bókinni. Hann lagði áherslu á gildi margvíslegra sjálfsprottinna stofnana, hópa og siða sem standa milli einstaklingsins og ríkisins og gefa lífi mannsins tilgang, um leið og valdinu er með þeim haldið í skefjum: fjölskyldan, söfnuðir, einkaskólar, félög, samtök, samlög, fyrirtæki, vinnustaðir, flokkar, þjóðin. „Maðurinn einn er ei nema hálfur.“

Ég hef verið gæfumaður. Ég er í sambúð í Brasilíu og mitt samband er mjög gott. Ég hef lært mikið af því. Annars finnst mér að einkalíf eigi einmitt að vera einkalíf og þess vegna hef ég ekki verið að hrópa um það af húsþökum.“

Er þetta ungur maður eða jafnaldri þinn?

„Ég hef reynt að brúa kynslóðabilið þannig að það eru 47 ár á milli okkar.“

Hver er lykillinn að því að búa farsællega með svona miklu yngri manni?

„Það eru margvísleg vandkvæði fólgin í því þegar tveir einstaklingar taka saman þar sem er mikill aldursmunur og einnig munur á menningarheimum og viðhorfum. Lykillinn að því að það gangi vel er að umgangast á þeim sviðum þar sem menn eiga eitthvað sameiginlegt en veita hins vegar svigrúm á sviðum þar sem þeir eru með ólík sjónarmið og áhugamál. Það höfum við gert og það hefur gengið mjög vel. Mér vinnst mjög vel þar úti. Lífið er rólegt og þægilegt. Ég sigli lygnan sjó.“

Trúirðu á ástina?

„Trúi ég á ástina? Ég á í hálfgerðum vandræðum með að svara þessari spurningu. Ég get haldið lærða fyrirlestra um ástina í hennar mörgu afbrigðum en ég veit ekki hvort ég trúi á hana. Jú, líklega, hún hefur vitjað mín, þannig að hún er raunveruleg.“