Ég er mjög stolt af þessari litlu stelpu

Á tíunda áratug síðustu aldar flúðu margir hræðilegt stríð í Júgóslavíu og komu sumir þeirra alla leið til Íslands. Á þessum tíma starfaði blaðamaður sem ljósmyndari blaðsins og var sendur að taka á móti hópnum á Blönduósi í júní 1998 og festa atburðinn á filmu. Þar var vel tekið á móti þessum 23 manna hópi sem taldi konur, karla og börn. Verkefnið var bæði athyglisvert og gleðilegt, en það var eitt júníkvöld að við Sigríður B. Tómasdóttir blaðamaður hittum hópinn í félagsheimili bæjarins en fylgdum svo Popovic-fjölskyldunni á nýtt heimili þeirra á Mýrarbraut 16. Í fjölskyldunni voru faðirinn Zeljko, móðirin Radmila, sonurinn Bosko, átta ára, og dóttirin Nikolina, sex ára, sem hingað voru komin að flýja stríð og leita að betra lífi.

Móttökurnar voru afar góðar og vel undirbúnar, en hver fjölskylda fékk fullbúið húsnæði, auk stuðningsfjölskyldna. Þegar Popovic-börnin, Nikolina og Bosko, sáu hið nýja heimili sitt þar sem þau fengu sérherbergi ljómuðu þau af gleði. Sérstaklega er minnisstætt hvað litla Nikolina var spennt; hún handfjatlaði nýtt dót, smellti kossi á nýjan íslenskan leikfélaga og brosti út að eyrum. Ljósmyndarinn beindi linsunni að litlu stúlkunni á því augnabliki þegar hún handfjatlaði nýja perlufesti og barnsleg gleðin leyndi sér ekki.

Nýverið rakst undirrituð fyrir tilviljun á þessa gömlu blaðagrein sem var heilsíða í Morgunblaðinu hinn 23. júní 1998. Næstum þrír áratugir hafa liðið og þessi atburður var fallinn í gleymskunnar dá hjá blaðamanni en rifjaðist upp við að sjá greinina. Það fyrsta sem fór í gegnum hugann var: hvað skyldi hafa orðið um litlu stelpuna með dökku krullurnar, litlu stelpuna með perlurnar?

Blaðamaður var ekki lengi að finna ungu konuna á Facebook. Hún var fús að hitta blaðamann og rifja upp gamla tíma, en þrátt fyrir ungan aldur man hún glöggt eftir þessum degi þegar fjölskyldan flúði stríð og flutti til Íslands. Hér búa þau öll enn og hafa spjarað sig vel, en Nikolina er lyfjafræðingur í dag. Hún lítur á sig sem Íslending með serbókróatískar rætur.

Ég á þeim allt að þakka

„Þú manst ekki eftir mér en ég man eftir þér,“ er það fyrsta sem blaðamaður segir þegar við hittumst á kaffihúsi einn dimman morgun. Nikolina er enn með sömu dökku krullurnar en mikið vatn er runnið til sjávar síðan þennan örlagaríka dag þegar þau settust hér að.

„Það eru 27 ár síðan ég kom hingað og ég verð að viðurkenna að ég man ekkert eftir þér,“ segir Nikolina og hlær. Hún segist þó eiga gömlu greinina sem hafði verið klippt út og varðveitt.

Manstu eftir lífinu í Serbíu?

„Já, ekki miklu, en sumu. Ein af fyrstu minningum mínum er þegar amma og mamma eru að undirbúa að flýja, en það átti að ráðast inn í bæinn. Þær voru að pakka í skyndi og ég man að ég sagði við þær: „Þið verðið að flýta ykkur! Þeir eru að koma!“ En ég vissi í raun ekkert hverjir „þeir“ voru eða hvað var að gerast,“ segir hún, en það voru Króatar sem voru þá að leggja bæinn undir sig.

„Ég, bróðir minn, amma og mamma flúðum en pabbi og afi voru úti á vígvelli. Við þurftum bara að flýja og það var einhver sem keyrði okkur en minningin er í móðu. Við enduðum í bæ í Serbíu í húsi sem frænka mín átti. Þetta var eldgamalt hús með myglu, en ég á góðar minningar þaðan. Það var enginn peningur til og í húsinu voru aðeins tvö svefnherbergi. Við krakkarnir sváfum í herbergi hjá afa og ömmu. Þarna vorum við í þrjú ár, 1995 til 1998. Við vorum með matjurtagarð og nokkrar hænur og gátum bjargað okkur. En við þurftum oft að fara með járndollur til Rauða krossins til að fá mat,“ segir hún.

„Árið 1998 var fólk farið að fara til baka í bæina sína og amma og afi gerðu það, en mamma þorði ekki að taka áhættuna. Hún sendi pabba að sækja um að fá hæli fyrir okkur annars staðar sem flóttamenn og fékk val um Bandaríkin og Ísland. Við vissum ekkert um Ísland en mamma sagði að í versta falli yrði það aldrei verra en þar sem við vorum. Þeim fannst erfitt að fara frá foreldrum sínum og ættingjum en fannst að framtíð barna sinna væri í húfi. Þau vildu setja börnin í fyrsta sæti; mömmu fannst ekki vera nein framtíð í Serbíu,“ segir Nikolina.

„Ég á þeim allt að þakka, að vera á þeim stað sem ég er á í dag.“

Átti perlufestina í tuttugu ár

Manstu eftir ferðalaginu til Íslands?

„Ég man að við fórum til Belgrad og fórum þar í almenningsgarð. Ég man líka að þegar mamma sagði að nú værum við að fara til Íslands spurði ég hana hvort ég fengi þá loksins skrifborð svo ég gæti lært,“ segir hún.

„Ég man lítið eftir ferðinni sjálfri en man eftir rútuferðinni frá Keflavík og alla leið á Blönduós. Ég man að ég fékk að smakka epla-svala í fyrsta skipti og mér fannst hann svo góður að ég drakk þrjá í rútunni. Þetta var það besta sem ég hafði smakkað!“ segir hún og brosir.

„Ég var sex ára og er með nokkrar minningar frá þessu kvöldi. Ég man að við fórum fyrst í félagsheimilið og fengum gúllas, sem var besta gúllas sem ég hef fengið. Ég man eftir þegar við röltum að húsinu og líka þegar ég sá herbergið mitt og fékk að skoða dótið. Ég var að átta mig á því að þetta var dót fyrir mig. Og þarna sá ég skrifborðið mitt og varð svo glöð,“ segir Nikolina, en við grípum aðeins niður í greininni gömlu.

Það er sérstök stund runnin upp. Popovic-fjölskyldan er stigin inn á sitt nýja heimili eftir langt og strangt ferðalag og Íslendingarnir sem hafa lagt nótt við dag til að gera þetta heimili úr garði fylgjast með viðbrögðunum. Og þau láta ekki á sér standa, ánægjan skín úr andlitum allra viðstaddra.

„Við fengum parhús sem var fullinnréttað og ísskápurinn var fullur af mat. Þú getur ímyndað þér viðbrigðin að koma úr fátækt og inn í þetta hús. Ég man ég hugsaði: „er mig að dreyma?““ segir hún.

„Fyrsta kvöldið þegar ég var lögst upp í rúm man ég að ég varð allt í einu svöng. Ég fór fram úr og bað mömmu um eitthvað að borða og hún gaf mér ristað brauð með smjöri. Ég man ennþá eftir þessari brauðsneið, hún var svo góð!“

Radmila og Zeljko lýstu yfir ánægju sinni við komuna á Mýrarbrautina í gömlu greininni:

„Þetta er stórkostlegt, betra en frábært,“ segja þau. „Ég var búin að segja að bara ef ég fengi þvottavél yrði ég ánægð,“ segir Radmila. „Ég hef þvegið í höndunum undanfarin þrjú ár.“ Undanfarin ár hefur fjölskyldan búið í bænum Sabac í Serbíu en þangað hröktust þau er Serbar voru reknir út úr Krajina-héraði í Króatíu í ágúst 1995. „Við bjuggum í lánshúsnæði fyrst en þurftum svo að borga leigu, við höfðum rafmagn og hita sem er meira en margir. Ástandið er mjög slæmt í Serbíu núna og við sáum ekki fram á neina framtíð þar.“

Börnin á leikskólanum tóku vel á móti Nikolinu og var hún fljót að ná tökum á málinu.

„Mér fannst ég aldrei neitt öðruvísi. Ég man líka þegar ég byrjaði í fyrsta bekk, þá voru krakkarnir svo forvitnir, en ég kunni auðvitað enga íslensku í byrjun. Fyrsta orðið sem ég gat sagt í tíma var orðið húfa,“ segir hún og hlær.

Nikolina segir tungumálið hafa verið erfitt fyrir foreldra sína en þau kunnu heldur enga ensku þegar þau komu til landsins. Þeim tókst þó að læra málið og tala fína íslensku í dag.

„Þau vildu aðlagast samfélaginu og vissu að þau þyrftu að læra tungumálið.“

Manstu eftir perlufestinni?

„Já, ég átti hana örugglega í tuttugu ár en þá slitnaði hún. Ég fékk líka skartgripaskrín sem var eins og hjarta í laginu og enn þann dag í dag nota ég það. Ég neita að henda sumum hlutunum sem ég fékk þarna. Ég á enn prjónaða húfu frá þessum tíma sem ég var alltaf með. Ég mun ekki henda henni.“

Öll börnin hafa spjarað sig

Nikolina segir þau hafa fengið dásamlegar móttökur. Tvær stuðningsfjölskyldur sem þeim var úthlutað hjálpuðu þeim mikið að aðlagast nýjum heimkynnum. Hópurinn bjó fyrsta árið á Blönduósi en þá fluttu flest þeirra á höfuðborgarsvæðið, meðal annars Popovic-fjölskyldan sem settist að í Kópavogi.

„Ég byrjaði svo í Kársnesskóla í öðrum bekk og þar fengum við bróðir minn einkakennslu í íslensku,“ segir hún.

„Ég kynntist strax í Kópavogi bestu vinkonu minni, Örnu. Ég man að ég var feimin fyrst, aðeins sjö ára. En við urðum bestu vinkonur og erum það enn í dag,“ segir hún.

„Foreldar mínir búa enn í Kópavogi. Bróðir minn er rafvirkjameistari í dag. Ég tala stundum um það við mömmu hvað við krakkarnir úr hópnum höfum öll spjarað okkur vel. Öll börnin hafa klárað iðnnám eða háskólanám.“

Faðir Nikolinu lenti í fangabúðum í stríðinu en var heppinn að komast lifandi frá því. Í gömlu greininni segir hann: „Öllum karlmönnum á aldrinum 18-65 ára var gert að taka þátt í stríðinu. Mín herdeild var tekin höndum 10. september 1993 og ég lenti í fangabúðum í þrjá mánuði.“

Zeljko átti yfir höfði sér fimmtán ára fangelsisdóm ef hann myndi snúa aftur í gamla þorpið, fyrir þátttöku sína í stríðinu. Því var það ekki í boði.

Eftir að stríðinu lauk vildi fjölskyldan ekki flytja til baka, enda mikil óvissa í landinu eftir stríðið.

„Þau vildu vera hér í örygginu og vildu ekki rífa okkur aftur upp,“ segir Nikolina en eftir grunnskóla fór hún í Kvennaskólann og þaðan í lyfjafræði í Háskóla Íslands.

„Ég tók meistaragráðu í lyfjafræði og vinn í dag í apótekinu í Costco. Ég valdi lyfjafræðina af því að mér finnst gaman að hjálpa fólki og ég elskaði líffræði og efnafræði,“ segir Nikolina og íhugaði að fara í læknisfræði en lyfjafræðin varð ofan á og sér hún ekki eftir því.

„Ég er mjög ánægð í vinnunni.“

Finnst þér þú vera Íslendingur eða Serbi?

„Ég segi oft fólki að ég sé frá Króatíu, en bærinn minn er í Króatíu núna. Ég er Íslendingur að hluta en líka Serbi, en þetta er mjög flókið. Ég fæddist í raun í Bosníu-Hersegóvínu, er Serbi en bjó í Króatíu. Eftir að við flúðum bjuggum við í Serbíu. Júgóslavía var svo blönduð.“

Skrifað í skýin

Foreldrar Nikolinu vildu að börnin gleymdu ekki uppruna sínum, á sama tíma og þau vildu að þau aðlöguðust íslenskum siðum.

„Þau pössuðu vel upp á að við héldum okkar móðurmáli. Við systkinin vorum farin að tala íslensku okkar á milli en mamma og pabbi sögðu okkur að tala serbókróatísku heima. Árið 2002 byrjuðum við að fara árlega í heimsókn í bæinn okkar í Króatíu og gamla húsið okkar, til afa og ömmu. Mörg húsanna voru brunnin en ekki okkar, þótt það hafi verið illa farið eftir stríðið,“ segir hún.

„Við fórum því nánast á hverju sumri til afa og ömmu, sem var alveg geggjað. Ég og bróðir minn þekktum strax húsið okkar aftur,“ segir hún.

„Í dag lifa þarna allir í sátt og samlyndi. Það er alls staðar til gott og vont fólk en flestir eru góðir,“ segir Nikolina og segist afar ánægð að hafa endað á Íslandi.

„Það eru ekki allir jafn heppnir og við. Ég hef stundað hugsað um það hvar ég væri í dag ef það hefði ekki orðið stríð, eða ef mamma og pabbi hefðu ekki flúið. Ég veit það ekki. Mamma segir þetta vera örlög; að þetta hafi verið skrifað í skýin. Ég er mjög ánægð hér og gæti ekkert ímyndað mér lífið neitt öðruvísi. Ég er mjög stolt af þessari litlu stelpu; hún hefur náð langt.“