Gagnrýni á dómskerfið

Frændi minn Ögmundur Jónasson, fyrrverandi dómsmálaráðherra, skrifaði grein í Morgunblaðið 11. apríl sl. undir fyrirsögninni „Það má og á að gagnrýna dómskerfið“.

Undir þessi orð tek ég að sjálfsögðu heilshugar. Dómarar fara með það ríkisvald sem gengur hvað næst borgurunum. Svo dæmi séu tekin geta þeir svipt menn frelsi og dæmt í fangelsi. Þeir geta líka ráðið því hvort foreldrar eigi að hafa forsjá barna sinna og þeir geta tekið afdrifaríkar ákvarðanir um fjármál manna og jafnvel lagt fjárhag þeirra í rúst ef því er að skipta. Auðvitað hlýtur meðferð dómara á þessu mikla valdi að sæta gagnrýni. Gagnrýnin þarf þó auðvitað að vera málefnaleg og byggjast á þeim reglum sem stjórnskipun okkar segir að gilda skuli um meðferð dómsvaldsins.

Mér finnst skorta nokkuð á að frændi minn byggi í grein sinni á þessu síðastnefnda, þegar mér virðist hann gera ráð fyrir að svonefndur tíðarandi eigi að skipta meira máli við úrlausnir dómstóla en verið hefur. Sýnist mér hann jafnvel ráðgera að dómstólar eigi að víkja frá lagareglum í vissum tilvikum, þegar tíðarandinn mæli með slíku.

Af þessu tilefni er nauðsynlegt að fara nokkrum orðum um stjórnskipan Íslands og þær meginreglur sem handhafar ríkisvaldsins eru bundnir af í störfum sínum.

Við teljum okkur búa við lýðræðislegt skipulag, þ.e. að handhafar ríkisvaldsins sæki vald sitt til þjóðarinnar, sem velji þá í almennum kosningum til takmarkaðs tíma. Þetta á við um löggjafann, Alþingi, og svo handhafa framkvæmdavaldsins, sem dregur vald sitt frá Alþingi og hefur á þann hátt lýðræðislegt umboð frá þjóðinni.

Allt annað gildir hins vegar um handhafa dómsvaldsins. Dómararnir sækja ekkert umboð til almennings, hvorki beint né óbeint. Þeir eru bara skipaðir af öðrum handhöfum ríkisvaldsins. Almenningur veit sjaldnast hvað þeir heita þegar þeir eru skipaðir í embætti sín, hvað þá að fyrir fram sé nokkuð vitað um afstöðu þeirra til laganna og beitingar þeirra, en þetta eru verkefnin sem varða oftast hinar nærgöngulu ákvarðanir sem fólkinu er ætlað að hlíta. Samt eru þeir skipaðir án nokkurra tímamarka, þ.e. þeim er ætlað að sitja til aldursmarka.

Í stjórnarskránni er bara kveðið á um að dómarar skuli í embættisverkum sínum fara einungis eftir lögunum (61. gr.). Þeir hafa ekkert umboð frá þjóðinni til að setja nýjar lagareglur, eins og mér sýnist frændi minn ætla þegar hann segir þá eiga að fara eftir tíðarandanum.

Að mínum dómi er afar þýðingarmikið að dómendur fari eftir þessum meginreglum um heimildir sínar við afgreiðslur mála. Tilvísun til tíðaranda er að mínu viti ekkert annað en aðferð til að heimila þeim að setja nýjar lagareglur án þess að hafa til þess nokkurt lýðræðislegt umboð. Aðrar stofnanir ríkisins fara með valdið til að breyta lögum eftir því sem tíðarandinn blæs þeim i brjóst.

Sameiginlegir forfeður okkar Ögmundar, sómahjónin Ingibjörg Einarsdóttir og Pétur Jónsson frá Snóksdal, hafa áreiðanlega ekki á líftíma sínum um aldamótin 1800 viljað að húsbændur fengju átölulaust að barna vinnukonur, þó að tíðarandinn hafi kannski ekki bannað það.