Nokkur orð um óperudellu

Ég var tíu ára gamall þegar ég sá óperu á sviði í fyrsta sinn, það er að segja á köldu októberkvöldi árið 1985, en Þjóðleikhúsið hafði þá tekið Grímudansleik (Un ballo in maschera) eftir Giuseppe Verdi til sýningar. Við tvíburabræðurnir vorum afar spenntir og þá ekki síst fyrir því að sjá ungan tenórsöngvara að norðan fara með hlutverk Gustavs Svíakonungs, Kristján nokkurn Jóhannsson. Ég man í sjálfu sér ekki nema glefsur úr sýningunni en þó er mér fast í hugskoti þegar Kristján hafði verið særður til ólífis en söng deyjandi gullfallega aríu. Ég komst að því miklu síðar að hún héti „Ella è pura, in braccia a morte“ og ég er enn að hlusta á þennan gullmola, fjórum áratugum síðar.

Jarðfræðin skilgreinir „nútíma“ sem síðustu tíu þúsund geislakolsárin og í því sambandi er skráð tónlistarsaga býsna ung, ekki nema um 1.200 ára gömul. Ópera er enn yngri, enda kom tónlistarformið sem slíkt ekki fram fyrr en seint á 16. öld. Eins og með svo margt í tónlistarsögunni spratt óperan upp á Ítalíu og dreifðist þaðan smám saman norður um álfuna. Orðið sjálft merkir „verk“ á ítölsku og er fleirtala af latneska orðinu opus en það er aftur oft notað til þess að númera verk tónskálda (til að mynda er fimmta sinfónía Beethovens op. 67).

Vísað út fyrir að púa

Margir sem hafa gaman af að hlusta á klassíska tónlist segjast hins vegar ekki þola óperu; finnst hún bara hávaði sem sker í eyru. Franska skáldið Molière lýsti óperu þannig að hún væri kostnaðarsamasti hávaði sem manninum væri kunnur. Ímynd margra af óperuflutningi er enda þéttvaxin kona sem stendur á sviði og öskrar úr sér lungun. Sannleikurinn er hins vegar fjarri því enda sameinar óperan margar listgreinar, til að mynda söng, hljóðfæraleik, leiklist, dans, myndlist og búningahönnun svo dæmi séu tekin. Það er þó ekki að furða að það kosti skildinginn að setja óperu á svið en þegar vel tekst til er óperan töfrum líkust.

Mér hefur lánast að upplifa margt í óperuhúsum, þar á meðal að sjá söngvara gefast upp á miðri sýningu, sem og að verða vitni að því er leikstjórar eru púaðir af sviðinu, en það gerist til að mynda ekki sjaldan á frumsýningum í þýskum óperuhúsum. Reyndar var mér einu sinni hent öfugum út úr Ríkisóperunni í Berlín, einmitt fyrir þær sakir að púa að leikstjóra. Það var stuttu fyrir heimsfaraldurinn að mér var – með nokkuð rækilegu orðbragði – vísað á dyr og fyrirskipað að láta aldrei sjá mig þar aftur. Þá var óperan reyndar til húsa í Schiller Theater, vegna endurbóta á óperuhúsinu sjálfu við Unter den Linden. Þannig háttaði til að ég púaði á leikstjórann eftir frumsýningu á Don Giovanni eftir Mozart – eins og um það bil 1.200 aðrir gestir – en var bara svo óheppinn að leikhússtjórinn, Jürgen nokkur Flimm, sat beint fyrir aftan mig. Hann bað mig aldrei þrífast og vera á brott hið snarasta og vandaði mér ekki kveðjurnar.

Ég tók að vissu leyti áhugann á óperum í arf frá pabba, Magnúsi Lyngdal Stefánssyni barnalækni. Hann átti nokkurt safn hljóðritana, þó sérstaklega með eldri kynslóð söngvara á borð við tenórana Giacomo Lauri-Volpi, Enrico Caruso og Beniamino Gigli. Við pabbi vorum hins vegar framan af eiginlega aldrei sammála um neitt varðandi óperuflutning, nema þá kannski snilli tenórsöngvarans Giuseppes di Stefano. Þannig háttaði til að ég gekk í Menntaskólann á Akureyri og þegar ég var um það bil hálfnaður með námið og við það að fá kosningarétt settist pabbi niður með mér og lagði mér nokkurs konar lífsreglur. Þær voru í tveimur hlutum og reyndust býsna einfaldar: Aldrei kjósa til vinstri og aldrei hlusta á Wagner! Ég labbaði daginn eftir niður í göngugötu og keypti mér Niflungahringinn eftir Wagner í plötubúð KEA og hélt þaðan út í Lárusarhús á Eyrinni og gekk í Alþýðubandalagið. Það síðarnefnda fékk mikið á ömmu mína, sem spurði mig hvers vegna ég væri kommúnisti og bætti við á innsoginu: „Veit hann pabbi þinn það?“

Eftir að ég flutti suður vandi ég snemma komur mínar í Safnarabúðina á Frakkastíg og gerði þar jafnan reyfarakaup. Blessaður maðurinn sem rak búðina kunni að verðleggja plötur með Fairport Convention og Pink Floyd en ekki klassíska tónlist. Þar gekk ég því reglulega út með stafla af geisladiskum fyrir nokkra hundraðkalla og safnið mitt óx hratt. Fjárráð á háskólaárunum voru hins vegar naum og aðeins til fyrir nauðsynjum; þáverandi konan mín taldi geisladiska ekki til nauðsynja.

Ég hafði þó allar árar úti og man vel eftir því þegar ég gerðist uppvaskari hjá tvíburabróður mínum og æskuvini okkar bræðra en þeir tveir höfðu þá nýverið farið að leigja saman undir súð á Þórsgötu 14. Ég vann í akkorði, fékk 1.500 krónur fyrir skiptið og það dugði fyrir einum geisladiski í Skífunni – til að mynda upptöku af Otello eftir Verdi. Þetta fór hins vegar illa því að ég vaskaði upp einu sinni í mánuði og þeir aldrei. Svo bar til að þeir unnu saman í Rúmfatalagernum og í stað þess að vaska upp reglulega báru þeir heim nýtt leirtau úr versluninni, það er að segja þegar ekkert hreint var til. Mánaðarskammturinn minn var því eins og eftir stóra fermingarveislu eða jafnvel meðalstórt brúðkaup og ég gafst fljótlega upp, enda entist mér varla dagurinn til verksins og jafnvel fín hljóðritun af Otello gat ekki réttlætt það.

Ég hef þó haldið áfram að safna, bæði hljóðritunum og svo upplifunum með því að sækja óperusýningar og tónleika víða. Upptökur opna vissulega heim óperunnar fyrir hlustendum, hvort sem um er að ræða handbærar útgáfur á hljómplötum eða geisladiskum ellegar þau ókjör sem finna má á fjölmörgum streymisveitum. Það kemur hins vegar ekkert í staðinn fyrir það að sitja í þétt setnu óperuhúsi og sjá og upplifa það sjónarspil sem fyrir augu ber.

Óperuheimurinn harður

Óperuheimurinn er harður og það ríkir mikil samkeppni milli söngvara. Eftir að hafa fylgst með þessum heimi um áratuga skeið (horft, lesið og hlustað) hef ég fyrir margt löngu komist á þá skoðun að það hljóti að vera auðveldara að eiga óperu að áhugamáli fremur en atvinnu. Þar með er ég ekki að gefa í skyn að starf óperusöngvarans sé á nokkurn hátt leiðinlegt, enda ekki mitt um að dæma. Ég er að vísa í álagið sem fylgir því að vera atvinnusöngvari. Að baki búa þrotlausar æfingar og það er bara svo margt sem getur klikkað, þar með taldar taugarnar.

Heimur þeirra hlustenda sem eiga óperu að áhugamáli getur líka verið harður. Þannig er á tíðum hart tekist á um einstaka söngvara, leikstjóra og hljómsveitarstjóra svo dæmi séu tekin. Margar af þessum deilum fara fram í spjallhópum á netinu, svo sem í grúppum á Facebook, og sýnist sitt hverjum. Einhver teflir til að mynda fram nýrri hljóðritun af óperunni Normu eftir Bellini og finnst mikið til koma. Þá eru aðrir til að svara að þeir hafi einmitt séð Mariu Callas eða Montserrat Caballé í titilhlutverkinu og það slái þeim engin söngkona við í þessu verki. Þá bætast fleiri í hópinn og draga taum Renötu Scotto eða Editu Gruberová og umræðan leiðist út í þrætur, fram og til baka. Sitt sýnist hverjum en umræður af þessu tagi minna mig stundum á það þegar verið er að þræta um „rétt“ og „rangt“ málsnið í íslensku. Það skiptir nefnilega öllu máli hvað viðkomandi einstaklingur ólst upp við og er því vanur að heyra. Margir óperuunnendur hlusta hins vegar með opnum hug og eru tilbúnir til þess að kynna sér annars konar túlkanir en þær sem þeir vöndust á í öndverðu.

Tóku ranga manneskju af lífi

Eins og gefur að skilja getur margt farið úrskeiðis í óperuflutningi, enda má stundum telja flytjendur í hundruðum (einsöngvarar, kór og hljómsveit). Æfingatími er líka oft af skornum skammti. Þannig háttaði til að mynda einu sinni til að stúdentar voru fengnir til þess að leika aftökusveitina í lok þriðja þáttar Toscu eftir Puccini sem færð var upp við óperuhúsið í San Francisco. Enginn tími gafst til að æfa og þeim var bara sagt að elta söngkonuna í titilhlutverkinu. Ekki tókst betur til en svo að þeir miðuðu byssum sínum á hana og tóku þannig ranga manneskju af lífi. Söngkonan í titilhlutverkinu lét þó ekki slá sig út af laginu og hélt ótrauð áfram að syngja. Að lokum kastar hún sér fram af kastalaveggjum Sant'Angelo-hallarinnar. Stúdentarnir stukku allir á eftir henni, enda hafði þeim verið sagt að elta Toscu, sama hvað gengi á.

Í öðru óperuhúsi hafði verið komið fyrir of mörgum dýnum undir kastalaveggjunum sem leiddi til þess að söngkonan í hlutverki Toscu skoppaði aftur og aftur upp fyrir kastalavegginn í augsýn áhorfenda. Enn má nefna að breski hljómsveitarstjórinn og háðfuglinn sir Thomas Beecham var eitt sinn að stjórna í Lundúnum og að æfingu lokinni var honum tilkynnt að hljómsveitin hefði drekkt söngvurunum á sviðinu sem heyrðist ekkert í fyrir vikið. Hann var fljótur til svars og sagðist hafa gert það með almannahagsmuni í huga, söngurinn hefði verið það slakur.

Að lokum má geta þess þegar danski tenórsöngvarinn Lauritz Melchior var að syngja titilhlutverkið í Lohengrin eftir Wagner. Hann kemur inn á sviðið á svani (stundum báti í svanslíki) en eitt sinn fór ekki betur en svo að kappsamur sviðsmaðurinn dró svaninn of snemma inn á sviðið og Melchior missti því af farinu. Hann gerði þó gott úr öllu saman þegar hann gekk inn á svið, þóttist líta á klukku sína, ræskti sig og sagði stundarhátt: „Hvenær fer næsti svanur?“