AVÍÐ ODDSSON, forsætisráðherra og formaður Sjálfstæðisflokks, fjallaði í áramót

AVÍÐ ODDSSON, forsætisráðherra og formaður Sjálfstæðisflokks, fjallaði í áramótagrein sinni hér í Morgunblaðinu á gamlársdag um þær miklu umræður, sem fram hafa farið í þjóðfélaginu undanfarna mánuði um fiskveiðistjórnunarkerfið, kvótakerfið og hugmyndir, sem fram hafa komið um veiðileyfagjald. Þessar umræður hafa staðið með hléum í allmörg ár eins og menn vita. Þótt þær hafi verið miklar á meðal almennings nokkur undanfarin misseri, sem blöskrar hvernig að málum er staðið, voru þær mjög takmarkaðar á árinu 1996 á opinberum vettvangi, þar til Davíð Oddsson sjálfur gerði þessi málefni að umtalsefni í setningarræðu sinni á landsfundi Sjálfstæðisflokksins sl. haust. Er það í sjálfu sér mikilsvert, að helzti forystumaður þjóðarinnar taki þetta mál ítrekað til umræðu, þótt sitt sýnist hverjum um þau sjónarmið, sem hann hefur lýst, eins og gengur.

Í áramótagrein sinni hér í Morgunblaðinu sagði Davíð Oddsson m.a.: "Það er afar slæmt hve umræðan um þessi mikilvægu mál hefur verið ruglingsleg. Allt er þar í einni bendu og einum graut og fátt verið gert til að greiða úr þeirri flækju ... Hugmyndir um veiðileyfagjald hafa verið settar fram, en því miður er framsetning þeirra hugmynda í skötulíki. Fylgjendur þeirrar aðferðar virðast ekki hafa komið sér saman um neitt annað en nafnið á hugmyndinni. Sumir hafa talið, að með henni gæti ungu fólki, sem nú séu allir vegir lokaðir, opnast greið leið til þess að fara að stunda sjávarútveg! En þegar veiðileyfagjaldshugmyndin er útfærð af talsmönnum hugmyndarinnar á Alþingi kemur í ljós, að með þeirri skattheimtu yrði slíku fólki allar bjargir bannaðar. Skatturinn leggst ofan á þá kvóta, sem fyrir eru, þannig að kvótaleyfishafar myndu greiða vaxandi skatt til ríkisins. Þannig er augljóst, að veiðileyfaskatturinn yrði viðbótargjald fyrir þá, sem þurfa að leigja eða kaupa sér kvóta. Sumir prédikarar veiðileyfagjaldsins hafa talað um, að því skuli fylgja stórkostleg gengisfelling og þegar þeir hafa verið spurðir um, hvernig þeir ætluðu að koma í veg fyrir hrikalega kollsteypu í þjóðfélaginu, hefur svarið verið einfalt; "með uppskurði á landbúnaðarkerfinu". Það er kannski hægt að reikna sig til slíkra niðurstaðna en raunveruleikinn er annar. Sumir veiðileyfagjaldsmenn vilja árleg uppboð á aflaheimildum. Hverjir skyldu standa bezt að vígi til þess að taka þátt í slíkum uppboðum? Skyldu það vera þeir, sem eiga fjármagnið og fyrirtækin fyrir ­ togara og vinnsluhús, eða hinir, sem ætla að hasla sér völl? Ekkert af þessu hefur verið skilgreint þannig að skiljanlegt sé og þá er flúið í síðasta vígið og sjálft "réttlætið" kallað til sögunnar. Í rauninni eru það þau rök, sem skiljanlegust eru. Vandinn er sá, að það hefur enginn öðlast "patent" á réttlætinu frekar en á draumunum og draumur eins er martröð annars. Veiðileyfagjaldshugmyndin hefur hvergi verið praktíseruð hjá þjóð, sem á allt sitt undir fiskveiðum. Það er brýnasta verkefni þessarar umræðu, að þeir menn sem segjast fylgja hugmyndum um veiðileyfagjald nái áttum, samræmi sín sjónarmið og geri upp við sig hvað í hugmyndinni felst og hvernig sé hægt að útfæra hana. Á meðan það er ekki gert er hugmyndin og það trúboð, sem henni hefur fylgt engum til gagns og eingöngu til þess fallið að ýta undir óánægju, öfund og óróleika. Hver hefur hag af slíku?"

Úr því að forsætisráðherra upplifir þessar umræður með þeim hætti, sem hann lýsir í þessum tilvitnuðu orðum er skiljanlegt að honum þyki þær "ruglingslegar" og "í einum graut"!

En vonandi verður hægt að halda þannig á málum, að draumur þeirra, sem vilja ná fram réttlæti fyrir hönd þjóðarinnar breytist ekki í martröð útgerðarmanna.

Er réttlætið síðasta vígið?

DAVÍÐ ODDSSON telur bersýnilega, að talsmenn veiðileyfagjalds hafi "flúið í síðasta vígið", með því að kalla réttlætið til sögunnar. Ekki getur það átt við um Morgunblaðið, að réttlætið hafi verið síðasta vígi blaðsins í þessum umræðum af þeirri einföldu ástæðu, að spurningin um réttlæti í þessum málum hefur frá upphafi verið grundvallaratriði og meginröksemd í málflutningi blaðsins. Varla getur það verið tilefni til áfellisdóms frá sjónarhóli formanns stjórnmálaflokks, sem starfar undir kjörorðinu "gjör rétt, þol ei órétt". Morgunblaðið þolir ekki þann órétt, sem þorra landsmanna er sýndur með því, hvernig núverandi fiskveiðistjórnunarkerfi hefur verið útfært.

Samkvæmt lands lögum, sem Alþingi Íslendinga hefur sett, eru fiskimiðin við Íslands strendur sameign íslenzku þjóðarinnar. Í kosningabaráttunni fyrir þingkosningarnar 1991 hvatti Davíð Oddsson, sem þá hafði tekið við formennsku Sjálfstæðisflokksins, til þess, að þetta lagaákvæði yrði gert "virkara". Morgunblaðið fagnaði þeirri yfirlýsingu, enda ekki hægt að skilja hana nema á einn veg.

Í raunveruleikanum hefur fiskveiðistjórnunarkerfið hins vegar verið útfært á þann veg, að í upphafi var útgerðarfyrirtækjum úthlutað ákveðnum kvóta aflaheimilda, og byggðist sú úthlutun á ákveðnum reglum, sem settar voru. Síðar var þessum útgerðarfyrirtækjum heimilt að stunda frjáls viðskipti með aflaheimildirnar. Fljótlega kom í ljós, að hér var um gífurleg verðmæti að ræða, sem útgerðirnar höfðu fengið endurgjaldslaust en þær gátu síðan selt, ef þeim sýndist svo, fyrir mikla fjármuni.

Hér hafði það gerzt, að afnotarétti af fiskimiðunum, sem skv. lands lögum eru sameign þjóðarinnar, hafði verið úthlutað til fámenns hóps manna fyrir ekki neitt, en þennan afnotarétt gátu þeir síðan selt fyrir stórfé og gerðu margir.

Það er fyrst og fremst þetta grundvallaratriði, sem Morgunblaðið hefur gagnrýnt á þeirri forsendu, að það væri óréttlæti, að sameiginleg eign þjóðarinnar væri þannig í raun afhent fámennum hópi þjóðfélagsþegna endurgjaldslaust. Morgunblaðið hefur krafizt þess réttlætis fyrir hönd þorra íslenzku þjóðarinnar, að þeir, sem vildu nýta fiskimiðin, greiddu eðlilegt gjald fyrir þau afnot í sameiginlegan sjóð. Þetta hefur ekki verið "síðasta vígi" Morgunblaðsins heldur hefur þetta frá upphafi verið aðal röksemd blaðsins í þessum umræðum. Röksemd sem stendur fyrir sínu í dag og er meginástæðan fyrir því, að íslenzka þjóðin er að rísa upp gegn þessu kerfi.

Til viðbótar þessu réttlætissjónarmiði er svo hægt að færa margvísleg önnur rök fyrir því, að endurgjaldslaus úthlutun á slíkum verðmætum, sem hér um ræðir, sé óverjandi. Það á ekki bara við um úthlutun á aflaheimildum fyrir ekki neitt heldur einnig við úthlutun á öðrum takmörkuðum gæðum svo sem sjónvarpsrásum, eins og Morgunblaðið hefur margsinnis bent á.

Í fyrsta lagi er hægt að færa rök fyrir því, að endurgjaldslaus úthlutun aflaheimilda til útgerðarfyrirtækja sé stórfelldasta styrkveiting til útgerðarinnar úr almannasjóðum, sem um getur. Sjálfstæðisflokkurinn hefur alla tíð barizt gegn opinberum styrkjum til atvinnufyrirtækja. Hvers vegna ver hann þessa styrkveitingu nú? Að þetta er styrkur fer ekki á milli mála, þegar til þess er horft, að nýtt útgerðarfyrirtæki, sem stofnað væri í dag, fengi enga ókeypis úthlutun aflaheimilda heldur yrði að borga þær fullu verði. Hvers vegna styður ríkisvaldið sum útgerðarfyrirtæki með "sértækum" aðgerðum af þessu tagi en önnur ekki?

Í annan stað er ljóst, að þessi mismunun gengur þvert á þau jafnræðissjónarmið, sem tvær ríkisstjórnir undir forustu Davíðs Oddssonar hafa með umtalsverðum árangri barizt fyrir að koma á undanfarin ár. M.ö.o. hefur verið lögð áherzla á, að atvinnufyrirtæki sitji við sama borð og keppi á jafnræðisgrundvelli og einstök fyrirtæki njóti ekki sérstakra ívilnana af hálfu hins opinbera. Hvers vegna er þessari stefnu ekki fylgt fram í málefnum útgerðarinnar? Það er augljóst, að þau útgerðarfyrirtæki, sem í upphafi fengu úthlutað ókeypis aflaheimildum, hafa gífurlegt forskot á fyrirtæki, sem koma síðar til sögunnar.

Það er því sama, hvort litið er á þetta mál út frá því kjörorði Sjálfstæðisflokksins að gera rétt og þola ekki órétt eða út frá áratuga gamalli baráttu flokksins gegn opinberum styrkjum til atvinnufyrirtækja eða út frá nýju baráttumáli Sjálfstæðisflokksins um jafnræði í atvinnulífinu ­ í engu tilviki getur hin endurgjaldslausa úthlutun aflaheimilda, sem síðan er heimilt að stunda frjáls viðskipti með, gengið upp.

Morgunblaðið hefur verið þeirrar skoðunar og lýst henni ítrekað, að fyrst eigi að ná samkomulagi um það grundvallaratriði, að útgerðarfyrirtækin greiði hæfilegt endurgjald í sameiginlegan sjóð fyrir afnotarétt af auðlindinni. Þegar almenn sátt hefur tekizt um það grundvallaratriði, sé tímabært að setjast niður og ná málamiðlun um það, hvernig slíkt kerfi yrði útfært og auðvitað verða sjónarmið og hagsmunir útgerðarmanna og sjómanna að koma þar við sögu.

Ókostir kvótakerfis

Í RAUN OG VERU má segja, að umræður um fiskveiðistjórnunina hafi verið tvíþættar. Annars vegar hefur verið rætt um nauðsyn þess, að endurgjald komi fyrir afnotarétt af sameiginlegri eign þjóðarinnar, fiskimiðunum. Hins vegar hefur kvótakerfið sem slíkt verið gagnrýnt á allt öðrum forsendum, sem koma spurningunni um veiðileyfagjald ekkert við.

Þar má fyrst nefna brottkast á fiski. Sögusagnir um mikið brottkast á fiski hafa gengið árum saman. Fyrir einu og hálfu ári gerði Morgunblaðið tilraun til að festa hendur á þessum sögusögnum. Blaðamenn á vegum Morgunblaðsins fóru um landið og ræddu við sjómenn. Þeim var heitið því, að þeir gætu talað nafnlaust í blaðinu, ef þeir vildu upplýsa um brottkast á fiski. Niðurstaðan var viðamikill greinaflokkur sem birtist í Morgunblaðinu vorið og sumarið 1995 og vakti mikla athygli. Í þessum greinaflokki var í fyrsta sinn dregin fram í dagsljósið sú staðreynd, að mikið er um að smáfiski sé kastað.

Þótt síðar hafi verið sett löggjöf um þetta mál fer ekkert á milli mála, að vandamálið er ekki úr sögunni. Það er einfaldlega innbyggt í núverandi kvótakerfi. Þetta er einn af ókostum kvótakerfisins.

Í annan stað hefur hið frjálsa framsal verið gagnrýnt á þeirri forsendu m.a. að um stórfellda misnotkun sé að ræða. Þetta veit Davíð Oddsson mæta vel, enda hafa sterkustu gagnrýnendur hins frjálsa framsals komið úr þingflokki Sjálfstæðisflokksins og er þá átt við þá Guðjón Guðmundsson, þingmann Sjálfstæðisflokks í Vesturlandskjördæmi og Guðmund Hallvarðsson, þingmann Sjálfstæðisflokks í Reykjavíkurkjördæmi. Skömmu fyrir jól nefndi Guðjón Guðmundsson í umræðum á Alþingi sláandi dæmi um tvo sjómenn, sem hugðust kaupa trillu og leizt vel á eina slíka en hún reyndist kvótalaus, þar sem eigandi hennar hafði selt allan kvótann, sem henni fylgdi og hann hafði að sjálfsögðu fengið úthlutað endurgjaldslaust. Nokkrum mánuðum seinna voru þeir enn á ferð og sáu þá, að trillan var óseld en hafði hækkað verulega í verði. Hver var ástæðan fyrir því? Hún var sú, að í millitíðinni hafði kvóti verið settur á steinbít og trillunni verið úthlutað kvóta. Nú hafði trillan hækkað svo í verði, að sjómennirnir höfðu ekki efni á að kaupa hana. Nokkrum mánuðum eftir þetta rákust þeir enn á sömu trilluna og nú hafði hún lækkað í verði. Hver var ástæðan fyrir því? Hún var sú, að nú hafði eigandinn selt steinbítskvótann, sem hann fékk endurgjaldslaust.

Það eru þessi dæmi um það, hvernig hið frjálsa framsal er misnotað, sem valda því, að þjóðin er að rísa upp gegn þessu kerfi, vegna þess, að fólk þekkir þessi dæmi úr sínum heimabyggðum allt í kringum landið.

Ef trillueigandinn, sem Guðjón Guðmundsson alþingismaður sagði frá, hefði greitt eðlilegt gjald fyrir hinn upphaflega kvóta og síðan fyrir steinbítskvótann í sameiginlegan sjóð landsmanna og eftir það fundið kaupanda, sem engu að síður gat talið sér hagkvæmt að kaupa kvótann fyrir verð, sem skilaði kvótahafanum einhverjum hagnaði, væri þetta ekki frásagnarvert á Alþingi.

Það er svo annað mál, að þær milljónir eða milljónatugir, sem trillukarlar eru að fá í sinn vasa með því að selja kvóta, eru smámunir miðað við þá eignamyndun, sem er að verða í stóru útgerðarfyrirtækjunum vegna gífurlegrar verðhækkunar kvóta á undanförnum árum. Og það er sú eignamyndun, sem gerir það að verkum, að þriðji þingmaður Sjálfstæðisflokksins, Einar K. Guðfinnsson, er að koma fram á sjónarsviðið sem harðasti andstæðingur þessa kerfis innan þingflokks Sjálfstæðisflokksins. Hann hefur raunar gengið svo langt að segja, að breyting á því sé óhjákvæmileg nú á þessum vetri. Eru þessir þingmenn að mati formanns Sjálfstæðisflokksins að "ýta undir óánægju, öfund og óróleika", eins og hann komst að orði í áramótagrein sinni hér í blaðinu sl. þriðjudag um þá, sem berjast fyrir breytingum?

Hin skiljanlegu rök

AUÐVITAÐ ER margt í málflutningi gagnrýnenda kvótakerfisins athugavert. Morgunblaðið hefur t.d. aldrei tekið undir þau sjónarmið, sem hafa ekki sízt komið fram hjá ýmsum hagfræðingum og einnig hjá einstaka talsmönnum iðnaðarins, að gengisfelling eigi að fylgja upptöku veiðileyfagjalds. Hins vegar er ekki hægt að taka undir það með forsætisráðherra, að veiðileyfagjald í almannasjóð mundi verða viðbótargjald fyrir þá, sem nú kaupa eða leigja kvóta. Þá réðu lögmál markaðarins ekki ferðinni í sjávarútveginum. Það er auðvitað ljóst, að útgerðarfyrirtæki hafa ekki hag af því að leigja eða kaupa kvóta umfram ákveðið verð. Þau mundu einfaldlega ekki kaupa eða leigja kvóta, ef endurgjald í almannasjóð bættist við markaðsverð á kvóta. Sá hagnaður, sem kvótaseljandinn hefði, mundi minnka, sem nemur veiðileyfagjaldinu. Væntanlega trúa menn enn á lögmál markaðarins. Að lokum er það að sjálfsögðu afurðaverðið á erlendum mörkuðum, sem ræður því, hvað menn eru tilbúnir til að borga fyrir kvóta hér heima.

Morgunblaðið hefur að vísu ekki mælt með árlegu uppboði á kvóta. Það hafa einstaka talsmenn Alþýðuflokksins hins vegar gert. Það er alveg rétt hjá Davíð Oddssyni, að þeir sem ráða yfir fjármagni og fyrirtækjum mundu standa bezt að vígi í slíkum uppboðum. Fyrir nokkrum árum var á það bent hér í blaðinu, að ef kvóti væri boðinn upp árlega og hver og einn gæti boðið í hann, mundu t.d. ýmis af stærstu fyrirtækjum landsins, sem ekki hafa hingað til stundað rekstur í sjávarútvegi, geta keypt kvótann upp og gert aðra að leiguliðum sínum. Það er svo annað mál, að þessi sömu fyrirtæki eru að kaupa kvóta með öðrum hætti um þessar mundir þ.e. með því að kaupa hlutabréf í útgerðarfyrirtækjum á mjög háu verði.

Davíð Oddsson telur í áramótagrein sinni, að "brýnasta verkefni þessarar umræðu" sé það að fylgjendur veiðileyfagjalds samræmi sjónarmið sín. Er það endilega svo brýnt verkefni? Er þá ekki stutt í, að til verði stjórnmálahreyfing í kringum þetta mál? Er það æskilegt?

Í áramótagrein sinni segir formaður Sjálfstæðisflokksins, að réttlætisrökin í þessu máli séu skiljanlegust. Morgunblaðið trúir því, að í þeirri afstöðu Davíðs Oddssonar og þeim sjónarmiðum, sem hann hefur áður lýst og ekki sagt að hann hafi horfið frá, að nauðsynlegt sé að gera lagaákvæðið um sameign þjóðarinnar virkara, felist möguleiki á að sjónarmið blaðsins og forystumanna Sjálfstæðisflokksins geti að lokum náð saman.

Opinber ummæli Þorsteins Pálssonar, sjávarútvegsráðherra, að undanförnu má einnig skilja á þann veg að í þeim felist opnun til samkomulags og málamiðlunar.

Enn sem fyrr er það skoðun Morgunblaðsins að Sjálfstæðisflokkurinn sé lykill að friðsamlegri lausn þessa máls.

"Morgunblaðið hefur krafizt þess réttlætis fyrir hönd þorra íslenzku þjóðarinnar, að þeir, sem vildu nýta fiskimiðin, greiddu eðlilegt gjald fyrir þau afnot í sameiginlegan sjóð. Þetta hefur ekki verið "síðasta vígi" Morgunblaðsins heldur hefur þetta frá upphafi verið aðal röksemd blaðsins í þessum umræðum. Röksemd sem stendur fyrir sínu enn þann dag í dag og er meginástæðan fyrir því, að íslenzka þjóðin er að rísa upp gegn þessu kerfi."