Skilningur eykst á arfgengri heilablæðingu

Skilningur eykst á arfgengri heilablæðingu

Eiríkur Benedikz hefur síðustu árin unnið að rannsóknum á arfgengri heilablæðingu, sjúkdómi sem er svo að segja óþekktur utan Íslands. Rannsóknirnar hófust árið 1987 og í október síðastliðnum varði hann doktorsritgerð þar sem hann komst að ýmsum merkum niðurstöðum. Eiríkur segist hóflega bjartsýnn á að í náinni framtíð verði hægt að þróa lyf sem gæti að minnsta kosti tafið verulega framgang sjúkdómsins. En hann segir einnig, að með umdeildum aðgerðum mætti uppræta sjúkdóminn á einni kynslóð. Guðmundur Guðjónsson ræddi við Eirík um rannsóknir hans er hann dvaldi hér á landi yfir hátíðirnar.

iríkur er fæddur í Reykjavík í desember 1962. Hann útskrifaðist frá MH um jólin 1982 og haustið eftir fór hann til Svíþjóðar í stærðfræðikúrs fyrir náttúrufræðinga. Þegar heim kom, skráði hann sig í líffræði í HÍ og vorið 1987 lauk hann því námi. Sumarið áður hafði hann hafið störf á rannsóknarstofu í líffærafræði undir stjórn prófessors Hannesar Blöndals. Þar starfaði hann til hausts 1991, er hann fór til New York þar sem hann hélt áfram rannsóknarstörfum við State University of New York, nánar tiltekið Health Science Center at Brooklyn. Samhliða vann hann við doktorsritgerð sína sem hann varði 21. október síðastliðinn.

Rannsóknir og ritgerð Eiríks Benedikz snérust um arfgenga heilablæðingu, sem, þar til eitt tilvik fannst í Kanada fyrir stuttu, var eingöngu þekkt á Íslandi. Eiríkur segist telja að sjúkdómurinn finnist í alls sjö íslenskum fjölskyldum og að jafnaði látist einn til tveir úr sjúkdómnum á ári hverju. Sjúkdómurinn leiðir til heilablæðingar í ungu fólki og meðaldánaraldur þeirra er 33 ár. Í Kanada var það maður af króatísku bergi brotinn sem lést og sagði Eiríkur að fróðlegt væri að fá nánari upplýsingar um ætterni og sjúkrasögu þessa manns. Það væri hins vegar erfiðleikum bundið vegna þjóðernis hans, foreldrar hans væru innflytjendur frá Króatíu og slík gögn lægju ekki fyrir.

"Sjúkdómurinn stafar af gölluðu próteini, svokölluðu Cystatin C, sem fellur út í líkamanum, en þó aðallega í heilaæðunum sem svokallaðir mýlindisþræðir sem safnast saman og skemma æðaveggina. Þetta prótein er til í öllum, en gen þess er stökkbreytt á því í þessum fjölskyldum. Stökkbreytingar í genum eru alltaf að eiga sér stað, stundum ekki til góðs og er þetta dæmi um það.

Til þess að vera í áhættuhópi þarf einstaklingur að fá gallað gen frá öðru foreldri og er helmingur barna þá í áhættuhópi. Það gerir það að verkum að sjúkdómurinn er það sem kallað er "ríkjandi".

Meðalaldur við fyrstu blæðingu er um það bil 25 ár, meðaldánaraldurinn 33 ár. Sumir deyja strax við fyrstu blæðingu, en aðrir fá fyrstu einkenni jafnvel fyrir tvítugt. Það getur m.a. lýst sér sem slæmur höfuðverkur og í sumum tilvikum kemur í ljós að þar er um blæðingar að ræða. Svo eru þeir til sem lifa langt umfram meðalaldurinn. Fæðist menn inn í þessa áhættuhópa er hættan veruleg."

Kortlagning

Í hverju hafa rannsóknir þínar fyrst og fremst verið fólgnar?

"Mín vinna byrjaði 1987 og fólst þá einkum í því að kortleggja mýlindisútfellingar, aðallega í heilaæðum. Ég hef verið að skoða hvaða önnur prótein falla út með mýlindisþráðum og hvaða efni gætu haft með myndun þráðanna að gera. Umrætt prótein, Cystatin C, fellur ekki aðeins út í heilaæðum, heldur út um allan líkamann, en einhverra hluta vegna í miklu minni mæli annars staðar en í heilaæðunum. Engin góð skýring á því hefur fundist, en flestir vísindamenn hallast þó að því að það stafi einfaldlega af því að framleiðslan á próteininu er mest í heilanum," svarar Eiríkur.

Á hvaða stigi er hægt að greina sjúkdóminn?

"Árið 1988 fór Ástríður Pálsdóttir fyrir rannsókn sem leiddi í ljós að á fósturstigi má strax sjá hvort einstaklingar eru arfberar eða ekki.Þá þegar er hægt að sjá hvort menn hafa þetta gallaða prótein. Að sjálfsögðu er það mikilsvert. Eitt sem ég komst að í mínum rannsóknum var að þar sem mýlindisþræðir falla út í öllum líkamanum, gat ég greint mýlindisþræði í húðsýnum. Ég var viðstaddur töku húðsýna og hitti þá fólkið sjálft. Það fékk töluvert á mig að yfirleitt var þetta fólk á mínum aldri."

Er ekki fyrirliggjandi hætta á því í jafn litlu samfélagi og Ísland er, að svo ákafur sjúkdómur geti borist víða?

"Ég er reyndar ekki trúaður á það. Hér áður fyrr giftist fólk yngra að árum og átti fleiri börn. Það var ekki óalgengt að börnin væru orðin nokkur fyrir tvítugt. Nú til dags byrjar fólk almennt barneignir síðar á ævinni og á færri börn. Það leiðir af sjálfu sér að breytingar af því tagi draga úr tíðni sjúkdómsins. Þá eru einstaklingar í áhættuhópunum upplýstari en nokkru sinni fyrr auk þess sem fólki stendur nú til boða að fá úr því skorið á fósturstigi hvort væntanleg börn þeirra eru með gölluð eða heilbrigð gen. Það hefur því í verstu tilvikum möguleikann á fóstureyðingu. Vissulega nýta sér ekki allir þessa valkosti, en sumir gera það og það hefur einnig dregið úr tíðninni. Ég vil gjarnan taka fram að ég er ekki með neinar tölur undir höndum og vil ekki vera að fullyrða neitt. En þetta er mín tilfinning eftir að hafa starfað árum saman að þessum rannsóknum."

Ef það er hægt að greina arfbera á fósturstigi, má þá ekki segja að lag sé að eyða sjúkdómnum úr því að hann er svo staðbundinn sem raun ber vitni?

"Það er verið að fara út í allt aðra sálma að velta slíku fyrir sér og auðvelt fyrir þig og mig að sitja hér heilbrigðir og segja af eða á. Þú átt þá við að leita að arfberum í öllum fóstrum í hinum þekktu áhættuhópum og eyða þeim. Það vakna ótal siðfræðilegar og lagalegar spurningar ef við förum út í þá sálma. Það sama mætti segja um fleiri sjúkdóma, m.a. Down-syndrome. Ef litið er fram hjá slíkum atriðum má svara spurningunni á þann hátt að vissulega væru miklir möguleikar fyrir hendi. Það væri hægt að uppræta sjúkdóminn á einni kynslóð.

Ef við veltum þessu aðeins lengur fyrir okkur, myndi ég segja að fyrst yrði að vita hvaða sjúkdómur hrjáir viðkomandi, síðan hvert genið er og hver gallinn er. Engin ein regla nær yfir allt. Lítum til dæmis á Alzheimer. Ef það fyndist gallað gen í fóstri sem benti til möguleika á að sjúkdómurinn léti á sér kræla, segjum um sjötugt, ætti þá að eyða fóstrinu og taka kannski 70 ára farsælt lífshlaup af viðkomandi einstaklingi?

Ég nefni þetta nú bara til þess að undirstrika að það er að mörgu að hyggja í þessu sambandi. Sjálfur veit ég ekki hvað ég myndi sjálfur vilja ef ég væri arfberi og ætti von á barni. Það er spurning hvað lög og reglur mega ganga langt og nærri fólki."

Skilningur eykst

Árið 1993 skipti nokkuð um hjá Eiríki, er hann fór að skoða feril Cystatin C, starfsemi þess frá því að það myndast inni í frumunni og þar til því er skilað út fyrir. Rannsakaði hann bæði gallað og ógallað Cystatin. "Þetta ferli var ekki þekkt áður og í ljós kom að það var ekki eins einfalt og menn væntu. Þá var ferill gallaða Cystatinsins talsvert ólíkur ferli hins eðlilega próteins. Tilgangur þessa var einfaldlega að skilja betur gallaða próteinið, því áður var aðeins vitað að stökkbreyting hefði skemmt það og afurðin væri mýlindisþræðir sem aftur gerðu óskunda í æðarveggjum," segir Eiríkur og heldur áfram:

"Stærsti hlutinn af gallaða próteininu sem framleiddur er í frumum líkamans er brotið niður. Lítill hluti af gölluðu Cystatini nær samt að fara úr frumunni og þessi litli hluti myndar mýlindisþræðina. Þetta er um það bil 16% af því Cystatini sem sleppur út. Að geta greint magnið gefur möguleika á því að prófa ýmis efni sem gætu hugsanlega leitt til þess að minna gallað Cystatin sleppur úr frumunni."

Hillir þá undir lyf gegn arfgengum heilablæðingum?

"Í augnablikinu er svarið nei, eða öllu heldur já og nei! Þau efni sem hingað til hafa gefið góða raun eru ekki efni sem hægt er að byggja lyf á. Þau gefa hins vegar fyrirheit þótt ég sé ekki í aðstöðu til að segja hvort það taki fimm, tíu eða fimmtán ár að koma fram með lyf sem að minnsta kosti hægir á sjúkdómnum þótt auðvitað væri æskilegast að það stoppaði hann alveg.

Nú getum við metið áhrif efna á feril og hvað verður um gallaða próteinið. Framhaldið er nú eiginlega úr mínum höndum þótt ég vilji ekki alveg snúa við því baki. Aðilar hér heima og úti í New York taka nú við niðurstöðum þeirra rannsókna sem farið hafa fram og reyna að halda málinu gangandi."

Hverjar verða áherslurnar í því starfi sem framundan er?

"Menn eru einkum með tvær leiðir til meðhöndlunar í sigtinu. Í fyrsta lagi verður nú leitað leiða til að minnka magn þess gallaða próteins sem myndar mýlindisþræðina. Þetta er að mínu viti æskilegasti kosturinn. Hin leiðin er þegar komin nokkuð á veg og þá gagnvart öðrum mýlindissjúkdómum, en hún felst í að koma í veg fyrir myndun þráðanna. Sem fyrr sagði, þá hafa þau efni sem gera þetta ekki reynst hæf til lyfjagerðar og nú stendur yfir mikið kapphlaup lyfjafyrirtækja að finna þau efni sem nota mætti. Það er til mikils að vinna, því alls geta 17 mismunandi prótein myndað mýlindi og með hækkandi meðalaldri í hinum vestræna heimi hafa mýlindissjúkdómar á borð við Alzheimer náð sér betur á strik.

Að koma eða koma ekki

Eiríkur staldraði stutt við heima á Fróni. Hann er nú farinn ásamt eiginkonu og ungum syni af landi brott á ný. Farinn til Svíþjóðar þar sem hann verður við rannsóknarstörf á Karolinska sjúkrahúsinu í Stokkhólmi að minnsta kosti tvö næstu árin. Þar verður hann við rannsóknir á Alzheimer-sjúkdóminum og byggir á þeirri reynslu sem hann hefur aflað sér við rannsóknir á arfgengri heilablæðingu. Hyggur Eiríkur ekki á heimferð í náinni framtíð?

"Það væri nú afskaplega gaman að geta komið heim og ég stefni að því að það geti orðið einhvern tímann.

Morgunblaðið/Þorkell Þorkelsson

Eiríkur Benedikz.

Eiríkur ásamt eiginkonu sinni Eygló Ingólfsdóttur og syninum Andra, sem er þriggja ára.