Biblían er einstök heimild um íslenskt mál

Jn G. Friðjnsson STOFNANDI:: HELGA \: \: Áhrif Biblíunnar á íslenskt mál Biblían er einstök heimild um íslenskt mál

JÓN G. Friðjónsson prófessor í íslenskri málfræði við Háskóla Íslands hefur unnið að rannsóknum á áhrifum Biblíunnar á íslenskt málfar síðastliðin ár. Jón flutti fyrirlestur um athuganir sínar á málþingi vegna 150 ára afmælis Prestaskólans fyrir nokkru og þá er afrakstur þeirra að finna í Rótum málsins , sem nýlega kom út. Segir Jón athugun á biblíumálshefð íslenskunnar hafa komið af sjálfu sér þegar hann vann að fyrri bók sinni, Merg málsins , sem kom út árið 1993.

­ Hvers vegna er þáttur Biblíunnar svo veigamikill í málinu?

"Þegar ritlistin barst til Íslands var hún snemma tekin í þágu kirkjunnar og margar elstu heimildir um íslensku eiga því rætur sínar að rekja til Biblíunnar. Hið elsta sem ritað var á Íslandi voru lög, ættfræði og þýðingar helgar. Með þýðingum helgum er til dæmis átt við ýmiss konar predikunarsöfn eða útskýringar á ritum kristilegs efnis. Þessar kristilegu bókmenntir hafa fallið dálítið í skuggann af öðrum bókmenntum svo sem Eddukvæðum, Íslendingasögum og konungasögum. Að þeim ólöstuðum eru þessar bókmenntir þó mjög merkilegar, ekki bara sem texti heldur sem heimild um tungumálið."

­ Hvernig var rannsókninni háttað?

"Ég las allar kristilegar bókmenntir með skipulegum hætti og safnaði dæmum. Einnig las ég mismunandi útgáfur Biblíunnar og lagði þá til grundvallar Guðbrandsbiblíu, þýðingu Odds Gottskálkssonar frá 16. öld en athugaði einnig dæmi úr síðari biblíuútgáfum. Ég gaf mér fjóra viðmiðunarpunkta, það er í fyrsta lagi málið til forna, Guðbrandsbiblíu, Viðeyjarbiblíu og nútímamál. Þetta bar ég saman og valdi dæmi sem sem skipta máli, í samræmi við meginmarkmiðið.

Nauðsynlegt er að bera saman beinar þýðingar Biblíunnar á almennt málfar því þetta tvennt er samofið. Þegar best tekst til um biblíuþýðingar sækja þýðendur efnivið út fyrir hina helgu bók í almennt og lifandi mál. Fyrsta Biblían á íslensku ber talsverðan keim af frumtextanum, sem var á þýsku. Í þýðingunni á Viðeyjarbiblíu er hins vegar ausið ótæpilega af lindum almenns málfars. Sá sem ætlar að taka sér fyrir hendur athugun á biblíumáli fær því ekki raunsanna mynd af áhrifunum nema hann skoði almennt málfar líka."

­ Eru áhrif Biblíunnar á íslensku víðtækari en á önnur tungumál?

"Ég held að svo sé og af tveimur ástæðum. Fyrsta má nefna alkunna íhaldssemi íslenskunnar og áhrif Biblíunnar eru því í samræmi við margt annað sem varðveist hefur í málinu. Í öðru lagi má ekki gleyma því að íslensk biblíumálshefð á sér miklu lengri sögu en annars staðar því segja má að hún sé óslitin allt frá 12. öld. Elsta málfarslega fyrirmynd Þjóðverja, Lútersbiblían, er hins vegar ekki gefin út fyrr en á 16. öld."

­ Var eitthvað sem kom þér á óvart við þessa rannsókn?

"Áhrifin eru miklu meiri en mig hafði órað fyrir. Ég fann sífellt fleiri dæmi og fleiri líkingar og merkingin hefur oft og tíðum gjörbreyst. Málshátturinn Sá sem vill ekki þegar hann má, má ekki þegar hann vill er ágætti dæmi. Hann hafði allt aðra merkingu áður, eða þá, að sá sem ekki vill snúa til betri vegar þegar hann getur, getur það ekki þegar hann sjálfur vill, því að of seint er að iðrast eftir dauðann . Merkingin var því miklu dýpri áður og þannig eru mörg dæmi.

Orðalag breytist oft mjög mikið. Dæmi um það er orðasambandið að blása einhverjum eitthverju í brjóst , sem upprunnið er úr sköpunarsögunni þar sem guð blés manninum lífsanda í brjóst. Þetta er notað enn þann dag í dag, talað er um að fá innblástur og að blása nýju lífi í eitthvað . Annað dæmi er orðasambandið að vera ekki í rónni , sem á sér fornar rætur. Mönnum fannst að líkamsástandið endurspeglaði að einhverju leyti andlegt ástand líka. Í Davíðssálmum er að finna orðasambandið að hafa ekki ró eða frið í sínum beinum . Síðan gerist það að annað stofnorðið fellur brott og eftir stendur að vera ekki í rónni . Annað dæmi af sama toga er þegar talað er um að eitthvað sé eitur í beinum manns , og svona mætti lengi telja. Þegar alls er gætt, beinna og óbeinna áhrifa Biblíunnar og kristilegra rita á íslenska tungu, virðist mér réttmætt að halda því fram að ekkert eitt rit hafi haft jafn djúptæk áhrif á íslenskt mál og Biblían."

Jón G. Friðjónsson fæddist í Reykjavík hinn 24. ágúst 1944. Hann lauk stúdentsprófi frá Menntaskólanum í Reykjavík árið 1964. Haustið 1965 hóf hann nám við Háskóla Íslands og lauk BA-prófi í íslensku og sagnfræði vorið 1969 og cand. mag.-prófi í íslenskri og almennri málfræði í janúar 1972. Að námi loknu starfaði hann við Orðabók háskólans fram á haustið 1972 en var að því búnu ráðinn sem Wissenschaftlicher Assistant við Christian- Albrecht háskóla í Kíl þar sem hann annaðist meðal annars íslenskukennslu. Í september árið 1975 var hann skipaður lektor við Háskóla Íslands í íslensku fyrir erlenda stúdenta, dósent við sama skóla árið 1982 og prófessor í íslenskri málfræði árið 1994. Jón hefur ritað ýmsar greinar og bækur um íslenskt mál og málfræði, meðal annars Merg málsins sem hlaut íslensku bókmenntaverðlaunin árið 1993.

Áhrifin eru meiri en mig óraði fyrir

Jón G. Friðjónsson