Klerkar deila um uppsprettu valdsins

Klerkar deila um

uppsprettu valdsins Yfirlýsing Mohammed Khatami, forseta Íran, þess efnis að hann vilji stuðla að bættum samskiptum við Bandaríkin er með þeim merkari sem frá landinu hafa borist á seinni árum. Ásgeir Sverrisson segir orð forsetans bregða ljósi á þá hörðu valdabaráttu sem nú er háð í Íran og gerir grein fyrir ágreiningi klerkanna sem landinu stjórna. HVER er uppspretta valds ins í íslömsku ríki sem lýtur klerkastjórn? Um þetta takast nú á tvær fylkingar ráðamanna í Íran og vísbendingar sem ekki verða dregnar í efa gefa til kynna að hart sé barist um völdin í landinu. Misvísandi yfirlýsingar íranskra ráðamanna, m.a. um afstöðuna til Bandaríkjanna, benda til þess að tekist sé á um slík grundvallaratriði að hér kunni að vera um að ræða alvarlegasta vanda sem klerkastjórnin hefur staðið frammi fyrir í 18 ára sögu íslamska lýðveldsins. Það vakti eðlilega heimsathygli er Mohammed Khatami, forseti Írans, lýsti yfir því á sunnudag að hann vonaðist til þess að unnt reyndist að bæta samskiptin við Bandaríkjamenn hið fyrsta. Ríkin hafa lítil sem engin formleg samskipti átt frá árinu 1979 er þjóðernissinnaðir bókstafstrúarmenn steyptu stjórn Reza Pahlavi keisara. Pahlavi var almennt álitinn handbendi Bandaríkjamanna og málflutningur fylgismanna byltingarleiðtogans útlæga, Ayatollah Ruhollah Khomeini, reyndist falla í frjóan svörð enda einkenndi bæði spilling og vanhæfni stjórn keisarans. Vilji til "vitrænnar samræðu" Yfirlýsingar Khatami voru öldungis þvert á allan málflutning íranskra ráðamanna síðustu 18 árin. Forsetinn sagði á fundi með blaðamönnum að hann vonaðist til þess að bandarískir stjórnmálamenn skildu nú betur "kall tímans og hina raunverulegu stöðu mála." Khatami kvaðst vænta þess að unnt reyndist að koma á "vitrænni samræðu" Bandaríkjamanna og Írana sem stuðlað gæti að friði, gagnkvæmu öryggi og stöðugleika. Viðstaddir fréttamenn ráku síðan upp stór augu er forsetinn lýsti yfir því að hann bæri "mikla virðingu fyrir hinni merkilegu þjóð, Bandaríkjamönnum." Þótt Khatami forseti hafi ekki tilgreint nánar hvernig hann hyggst beita sér fyrir bættum samskiptum Írana og Bandaríkjamanna vekja orð hans sérstaka athygli ekki síst þar sem þau eru þvert á þau sem æðsti trúarleiðtogi Írana, Ayatollah Ali Khameini, lét falla í ræðu á fundi leiðtoga íslamskra ríkja í Teheran í liðinni viku. Þar fordæmdi hann Bandaríkin og allt það sem bandarískt er sem uppsprettu hins illa í heimi hér.

Stórsigur umbótasinnans Khatami var kjörinn forseti Íran í kosningum í maímánuði og vöktu þau úrslit mikla athygli. Hann kom fram sem fulltrúi hófsamra afla innan klerkaveldisins og boðaði umbætur á mörgum sviðum þjóðlífsins, sem flestar áttu það sameiginlegt að fela í sér fyrirheit um að slakað yrði nokkuð á trúarlegum kennisetningum um framferði guði þóknanlegt. Khatami sigraði fulltrúa rétttrúnaðarmanna auðveldlega í fyrstu umferð kosninganna og fékk um 70% fylgi. Var sá sigur mun stærri en menn höfðu ætlað og var hann túlkaður sem skýr skilaboð um að Íranir teldu tímabært að frjálslyndari viðhorf fengju aukið vægi í samfélaginu. Jafnframt þótti ýmsum sýnt að bókstafstrúarmenn í æðstu stöðum myndu ekki leggja árar í bát þótt fulltrúi þeirra hefði fengið þessa útreið í kosningunum. Valdabarátta virtist í uppsiglingu. Nú verður tæpast um það deilt að þetta mat var rétt. Khatami tók við embætti í ágústmánuði og hefur varfærni þótt einkenna framgöngu hans, svo mjög raunar að vonbrigða hefur strax orðið vart í Íran, einkum á meðal kvenna og ungs fólks, dyggustu stuðningsmanna hans. Ætla verður að forsetinn hafi viljað kanna hvert svigrúmið væri. Að auki er það svo, og undir það hafa hafa fylgismenn forsetans tekið, að óljóst er nákvæmlega hver staða hans er innan valdakerfisins sem þróast hefur í Íran síðustu tvo áratugina. Þótt stórmerkilegt megi teljast að Khatami hafi nú, í anda þeirrar umbótastefnu sem hann boðaði, rétt "Stóra Satan" sáttahönd, eru þessi ummæli hans til marks um ágreining um annað og meira en utanríkisstefnu ríkisins. Tvær fylkingar takast nú á um völdin í klerkaveldinu. Annars vegar ræðir um íhaldsmenn sem lúta stjórn trúarleiðtogans Ayatollah Khameini. Á hinum vængnum í stjórnmálum landsins eru umbótasinnar og er Khatami forseti helsti foringi þeirra og sá sem vonir eru bundnar við. Trúin á undan ríkisvaldinu Ágreiningur þessara fylkinga er djúpstæður, snertir í raun sjálfan grundvöll ríkisins og merkingu hugtaksins "íslamskt lýðveldi". Khameini og áköfustu bókstafstrúarmennirnir fylgja þeirri heimspeki að trúin komi á undan ríkisvaldinu þ.e. að uppspretta valdsins sé guð sjálfur en ekki mannasetningar um sáttmála sem grundvöll þjóðskipulagsins. Vald sitt fái "hinn æðsti stjórnandi", þ.e. trúarleiðtoginn Khameini í þessu tilfelli, beint frá guði. Honum beri því að hlýða í einu og öllu þar eð orð hans séu lög. Þessir menn telja samkvæmt ofansögðu að lýðræði, kosningar og þjóðþing séu vestræn fyrirbrigði sem ekkert erindi eigi við hina rétttrúuðu. Fylgismenn Khatamis telja hins vegar að takmarka beri völd trúarleiðtogans. Með sama hætti vilja þeir að hlutur forsetans verði aukinn í valdakerfinu þar eð hann sé beint kjörinn af þjóðinni. Einhverjir þeirra munu hafa gengið svo langt að krefjast þess að trúarleiðtoginn verði einnig kjörinn í almennum kosningum. Uppspretta valdsins sé hjá fólkinu í landinu sem lýsi vilja sínum í kosningum. Þá vilja umbótasinnar þessir að aukið umburðarlyndi verði innleitt í landinu. Þetta á ekki síst við um stöðu kvenna sem enn eru ofurseldar opinberu eftirliti og kennisetningum sem takmarka athafnafrelsi þeirra. Stórir hópar yngra fólks binda einnig vonir sínar við að þessi öfl geti losað um þau tök sem klerkaveldið hefur á þjóðlífinu. Í stuttu máli er ágreiningur þessi um þvílík grundvallaratriði að tæpast verður séð að hann gæti rist dýpra. Sjálfar forsendur valdsins hafa verið dregnar í efa og kynnt hafa verið sjónarmið sem fela í sér að stjórnskipan ríkisins yrði bylt. Á síðustu vikum hafa umbótaöflin virst í nokkurri sókn í Íran. Þing landsins lagði blessun sína yfir ráðherra þá sem Khatami hafði tilnefnt eftir harðar deilur. Forsetinn skipaði á dögunum sérstaka nefnd sem ætlað er að endurskoða stjórnarskrá íslamska lýðveldisins. Mesta athygli vakti þó sú tilkynning stjórnvalda í Íran að fallist hefði verið á ákvæði alþjóðlegs sáttmála er kveður á um bann við framleiðslu efnavopna. Staðfesting sáttmálans mun fela í sér að Íranir þurfa að hleypa erlendum eftirlitsmönnum inn í landið auk þess sem þeir munu þurfa að láta af hendi upplýsingar um núverandi vopnabirgðir. Þessi ákvörðun gefur mjög ákveðnar vísbendingar um að fylgismenn Khatamis hafi ráðið ferðinni og gefur til kynna að alvara búi að baki þeim orðum hans að hann vilji stuðla að bættum samskiptum islamskra ríkja og þeirra vestrænu. En þótt forsetinn hafi ef til vill haft betur í einni glímu við áköfustu einangrunarsinnana fer því fjarri að draga megi of víðtækar ályktanir af stöðu hans innan valdakerfisins. Margir þeirra sem sérfróðir eru um írönsk stjórnmál telja að Khatami hafi ekki til að bera þá pólitísku hæfileika og slægð sem nauðsynlegir séu á þessum leikvelli. Forsetinn hafi allskýrar hugmyndir um hvert hann vilji leiða þjóðina en skorti skriðþunga til að laða valdastofnanir og aðra háttsetta ráðamenn til fylgis við sig. Afstaða Rafsanjani kann að vega þungt Í þeirri valdabaráttu sem nú er hafin verður horft sérstaklega til tveggja ráðamanna í Íran sem gætu haft veruleg áhrif á með hvaða hætti þessum átökum lyktar. Fyrstan skal nefna Akhbar Hashemi Rafsanjani, fyrrverandi forseta, sem enn er mjög valdamikill og fer fyrir sérstöku ráði leiðtoga sem aftur eru fulltrúar hinna ýmsu valdahópa í landinu. Hinn er Hossein Ali Montazeri, 75 ára erkiklerkur, sem forðum þótti líklegastur til að verða eftirmaður Khomeinis trúarleiðtoga. Rafsanjani, sem var forseti þingsins áður en hann varð forseti Íran, er að margra mati enn næst valdamesti maður landsins á eftir trúarleiðtoganum Khameini. Rafsanjani studdi Khatami í forsetakosningunum og var forðum talinn fremur hófsamur. Hann þykir hins vegar heldur hafa hallað sér að íhaldsöflunum á síðustu mánuðum þótt ekki sé nákvæmlega vitað hvar hann stendur í þeirri valdabaráttu sem fram fer því hann hefur hann einnig tekið undir það sjónarmið að æðsti trúarleiðtoginn sé ekki yfir gagnrýni hafinn og látið í ljósi efasemdir um guðlegan uppruna valds hans. Rafsanjani er talinn til þeirra stjórnmálamanna sem leggja sérstaka ást á valdið valdsins vegna. Hann mun því líklega forðast að taka beina afstöðu í deilunni en áhrif hans á bakvið tjöldin gætu ráðið úrslitum. Ayatollah Montazeri hefur verið talinn til "andófsklerka" í Íran frá því honum var hafnað sem eftirmanni Khomeinis árið 1989 en þá hafði hann gagnrýnt stjórnina m.a. fyrir refsigleði hennar og öfgar í tilteknum efnum. Ayatollah Montazeri hefur að undanförnu farið fyrir hópi klerka sem takmarka vilja vald "æðsta leiðtogans" og sagt er að þeir styðji Khatami forseta í valdabaráttunni. Þessari meintu "aðför" að trúarleiðtoganum hafa fylgismenn Khameinis svarað með mótmælum á götum úti m.a. í hinni helgu borg Qom þar sem múgur og margmenni gerði aðsúg að skrifstofu Ayatollah Montazeri.

"Hófsömu öflin" loks fundin Það þótti á sínum tíma til marks um spaugilega einfeldni bandarískra ráðamanna þegar þeir, í forsetatíð Ronalds Reagans, brutu eigin reglur í því skyni að komast í samband við svonefnd "hófsöm öfl" í Íran. Þau öfl reyndust einfaldlega ekki vera fyrir hendi í landinu en flugskeytin sem afhent voru í skiptum fyrir erlenda gísla í Líbanon voru vel þegin. Nú eru sannanlega komnir fram hófsamari ráðamenn í Íran eins og ummæli Khatamis eru til marks um. Nákvæmlega hvernig stjórnvöld í Bandaríkjunum bregðast við kann að skipta sköpum. Bandaríkjamönnum er hins vegar vandi á höndum þar eð ekki er nákvæmlega ljóst hversu sterk staða Khatami er í þeirri valdabaráttu sem fram fer og hvert umboð hann hefur til að vinna að bættum samskiptum ríkjanna. Sigur Khatami í maí markaði þáttaskil í Íran enda var oft haft á orði að hér væri um annað og meira en forsetakjör að ræða. Miklu fremur væru kosningarnar "þjóðaratkvæði um klerkastjórnina". Margir hefðu að óreyndu talið nánast óhugsandi að slíkur leiðtogi kæmi fram á sjónarsviðið í þessu strangtrúarríki. Baráttan sem nú fer fram um völdin er því barátta um Íran framtíðarinnar, stöðu ríkisins í þessum heimshluta og samskiptin við vesturlönd. Reuters MOHAMMAD Khatami, forseti Írans, ásamt embættismönnum.

Tvær fylkingar takast á um völdin

Telja vald leiðtogans komið frá guði