KOMMÚNISMI er samfélagsástand þar sem fólk á saman það sem þarf til lífsins, það vinnur hæfilega mikið og fær í hendur það sem það hefur þörf fyrir. Hér er um að ræða óskmynd, mikla andstöðu við þann raunveruleika sem fólk býr við,
KOMMÚNISMI ER

SAMFÉLAGSÁSTAND

Mannúð og frelsun undan oki var, að mati Þorvarðar Helgasonar , kjarninn í boðskap Marx og Engels.

KOMMÚNISMI er samfélagsástand þar sem fólk á saman það sem þarf til lífsins, það vinnur hæfilega mikið og fær í hendur það sem það hefur þörf fyrir. Hér er um að ræða óskmynd, mikla andstöðu við þann raunveruleika sem fólk býr við, og sérstaklega gífurleg andstæða raunveruleika fjöldans á þeim tíma sem kommúnisminn fékk á sig skýra mynd í pólitískri baráttu og fræðilegri útleggingu um og uppúr miðri 19. öld. (Kommúnistaávarpið kemur út 1849, Auðmagnið I 1867.) Ýmsir sáu þetta sældarástand í hillingum eins og eðlilegt var, samfélagsástandið fyrir vinnandi fók var víðast hvar skelfilegt á þessum tíma, hávaxtarskeiði iðnvæðingarinnar, jafnframt blómaskeiði auðgráðugra borgara. 1917 tekst kommúnistum að ræna byltingu og völdum í Rússlandi þar sem hafði orðið bylting hermanna, verkamanna og bænda gegn landeigendaaðli, auðborgurum og algeru einræði keisarans. Þeir sem komust til valda voru sósíaldemókratar sem stefndu að kommúnisma, en því marki tókst þeim aldrei að ná. Þeir hlutu að gjalda þess að hafa gripið inn í þróun, gripið fram fyrir hendur á vilja fólks, aðallega auðvitað bænda, sem í fyrstu voru mjög hrifnir af að fá eignarhald á jörðum en höfðu ekki fagnað lengi þegar það eignarhald var aftur afnumið. Þjóðfélagið var keyrt í fjötra til að reyna að ýta því áfram á það stig sem hægt yrði að leggja upp frá til kommúnisma. Það komst aldrei svo langt. Marx og Engels höfðu alltaf lagt á það megináherslu að umskiptin frá borgaralegu samfélagi til sósíalisma og þaðan til kommúnisma yrði að vilja og ósk fjöldans, skiptin yrðu að vera óhjákvæmileg. Með ráninu í Rússlandi ruglaðist þessi mynd. Menn vildu gjarnan trúa því að valdhafar þar stefndu að kommúnisma og áreiðanlega hafa þeir trúað því sjálfir framanaf, síðar eru þeir auðvitað aðeins orðin valdastétt sem vill halda völdum og forréttindum.

Í formála að nýlegri kynningarútgáfu á verkum Marx og Engels, skrifar I. Fetscher prófessor í stjórnmálafræðum í Frankfurt til 1988 eftirfarandi: "Eru verk M. og E. yfirleitt áhugaverð ..? Spurningin á því aðeins rétt á sér ef þannig stæði á að skrifræðisstjórn með miðlægu áætlanakerfi án íhlutunarréttar borgaranna samsvaraði samfélaginu sem M. og E. sáu fyrir sér. Að svo er ekki hafa gagnrýnir marxistar haldið fram í áratugi. Hins vegar er ekki að efa að hlut að þeirri þróun sem varð á ekki ætlun heldur vöntun, fræðileg vanræksla af hendi M. og E. sök. Þeir gerðu ráð fyrir því að sósíalisminn sigraði fyrst í þjóðfélögum sem ættu að baki borgarabyltingu þar sem fólk þekkti vel til borgaralegra og lýðræðislega stjórnarhátta. Þeir álitu einnig að með afnámi einkaeignaréttar á framleiðslutækjum hyrfi sérhagsmunapot og til tryggingar frelsi einstaklingsins þyrfti ekki fjölflokkakerfi né valddreifingu til tryggingar frelsi einstaklingsins. Greinilegur veikleiki kenninga M. og E. kemur fram í ófullburða vísun þeirra um pólitískt form "hins frjálsa félags framleiðendanna". Styrkur þeirra lá í gagnrýni, ekki í því sem koma átti stað þess sem gagnrýnt var. Þess vegna skipta verk þeira enn máli ... (K.M. F.E. Kynningarútgáfa, Studienausgabe, Band I, útg. Iring Fetscher, Fischer Taschenbuchverlag, Frankfurt am Main, 1990, bls. 9.)

Síðar í sama formála leggur Fitscher áherslu á samhengið í hugsun Marx frá elstu verkunum til þeirra síðari, "nefnilega að M. líti á frelsun verkalýðsstéttarinnar sem beint framhald af frelsisbaráttu borgaranna. Í allri gagnrýni M. á hið borgaralega samfélag leggi M. áherslu á mótsögnina á milli vilja og raunveruleika, lýðræðið sé ekki af hinu vonda, heldur gervilýðræðið sem sé til staðar. Frelsið sem frjálslyndu flokkarnir boðuðu sé ekki illt heldur valdaaðstæðurnar í samfélaginu sem þeir létu óátaldar. Hápunktur gagnrýni Marx á borgurunum er greining hans á stjórn Napóleons III. Með 2. keisaradæminu afsala borgararnir sér pólitískum réttindum til þess að fá vernd undir hernaðareinræði. Það er verkalýðurinn sem á að koma aftur á lýðréttindum í samfélaginu. Sá sem les þessa texta frá upphafsferli M. hlýtur að furða sig á hve aðstæður þær sem M. lýsir líkjast aðstæðum í Sovét undir flokksræðinu."

Sem áður var sagt var mannúð og frelsun undan oki kjarninn í boðskap M. og E. og því voru vísanir í þessa gömlu texta handhægar ­ en aðeins svo lengi sem valdhafar voru marxistar, en þegar því var ekki lengur til að dreifa voru M. og E. orðnir bitlausir gegn kerfi sem var aðeins í þykjustunni undir merki þeirra. En áður en það gerðist leyfðu sovétkennimenn í marxisma sér að líta svo að verk Marx frá því fyrir 1846 væru ekki réttur marxismi.

Með öðrum orðum, hvernig hið nýja samfélagt ætti að vera, um það sögðu fræðin ekki nóg. Menn gátu því lagað það í hendi sér.

Þetta fyrirbrigði, fyrst valdarán og síðan ofbeldi, kúgun, tillitsleysi og ofsóknarbrjálæði urðu einkenni þessarar tilraunar sem stefndi að kommúnisma en náði þangað aldrei. Eftir seinna stríðið var svo forskriftin, módelið flutt út í skjóli Rauða hersins, ef einhver reyndi að víkja af markaðri leið voru glefsandi blóðhundar Kreml strax mættir, Berlín '53, Búdapest '56, Prag '68. Þrátt fyrir frávik var ekki ráðist á þáverandi Júgóslavíu, þarlendir höfðu frelsað sig sjálfir, Stalin ku ekki hafa lagt í að ráðast á Tito.

Hinir miklu kennifeður, Marx og Engels, voru móralistar, menn með sterka siðgæðistilfinningu sem ofbauð þjóðfélagsástand samtímans þar sem fáir hnepptu marga í morðfjötra fátæktar, óhreininda, vosbúðar og vinnuþrældóms, menn, konur og börn. Þeir vildu leggja sitt fram til að þeim hörmungum linnti og fólk gæti ekki komið svona fram við annað fólk, tillitslaust gagnvart þjáningum þess. Marx og Engels smíðuðu ekki þessa morðvél sem Svarta bókin fjallar um, það gerðu misvitrir lærisveinar; þeir einir verða að svara fyrir það.

Lenin hafði tekist að smíða sér tæki sem var sterkt, óbilgjarnt og áhrifaríkt, flokkinn, fámennan og traustan. Með styrk flokksins tókst honum að hrifsa til sín völd úr höndum bráðabirgðastjórnarinar sem m.a. vildi halda stríðinu áfram ­ en slagorðin sem fengu fólk til að fylkja sér um Lenin og hans menn voru friður, brauð, land!

Það er söguleg staðreynd að skóluðum marxistum ofbauð innihald ræða Lenins þegar hann var nýsloppinn inn í Rússland. (Sjá E. Wilson, To the Finland Station, Fontana 1972, bls 477.) Lenin var maður framkvæmda, hann hafði um árabil einbeitt sér að verkefninu að losa Rússland undan oki einveldis keisarans og nú hafði tækifærið fallið honum í skaut og hann var ákveðinn í að nota það. Eftir valdatökuna stóðu valdamenn frammi fyrir miklu verkefni, að breyta Rússlandi í réttlátt samfélag ­ og marxisminn hjálpaði þeim lítið í því efni, hann sagði þeim hvert þeir ættu að stefna en ekki hvernig. Rússland var alls ekki það háþróaða iðnaðarland með lýðræðishefðir sem Marx og Engels litu á sem forsendu fyrir öreigabyltingu. Því verður að líta á valdatökuna í Rússlandi sem frávik frá marxisma, braut sem haldið er út á í krafti valda- og kúgunartækis í algjörri andstöðu við sýn Marx og Engels. Stalin sem erfði forystuna að Lenin látnum var enn fjær því að vera fræðimaður í marxisma, einnig maður framkvæmdanna, ruddalegra framkvæmda, hafði líka stjórnað ránum og þjófnaði til að fylla fjárhirslur flokksins fyrir valdatökuna. Þennan mann leiddi flokkurinn út á viðsjárverða braut, 1919 var hann gerður að yfirmanni eftirlitsstofnunar verkamanna og bænda, stofnunar sem hafði ómæld völd til eftirlits og áhrifa á allt stjórnkerfið, 1922 var hann að auk valinn aðalritari flokksins, í krafti þeirrar stöðu er hann yfirmaður skrifstofuveldis flokksins sem er einn við völd í landinu. Þar með er Stalin á leið að verða ein- og alvaldur í landinu, fyrirbrigði sem á sér enga stoð í marxisma. Hér var verið að efna til mikils harmleiks. Það hefði þurft sérstakt siðferðisþrek til að standast þessar freistingar til valdbeitingar og notfæra sér þær ekki. Það var fyrirfram vitað að Stalin byggi ekki yfir því siðferðisþreki, þeir völdu hann samt. Afleiðingarnar eru þekktar. Hann var valdasjúkur og haldinn ofsóknarbrjálæði í ríkum mæli, auk þess var hann duglegur og fylginn sér og hikaði ekki frammi fyrir erfiðum verkefnum, eins og t.d. umbyltingu landbúnaðarins sem kostaði milljónir mannslífa. Aðeins einu sinni svo vitað sé vissi hann ekki sitt ráð og lokaði sig af í nokkra daga, við innrás Þjóðverja. Hann hafði sjálfur veikt svo Rauða herinn með ofsóknum að hann var ekki til stórræðanna, enda æddu Þjóðverjar inn í Rússland mótspyrnulítið. Stalin hefur vitað upp á sig sökina. Rússland er stórt og veturinn hjálpaði, sóknin var stöðvuð á síðustu stundu og smám saman snúið í gagnsókn.

Kommúnisminn er eldri en M. og E. Þeir hentu hann á lofti og festu hann í sessi og svo lengi sem heiðarlegt fólk á sér draum um réttlátt þjóðfélag mun smíði þeirra lifa, kraftur greiningarinnar hvetja til eftirbreytni.

Í framhjáhlaupi er gaman að geta þess að Kommúnistaávarpið varð 150 ára nú í vetur. Alvarlegir blaðamenn á meginlandinu tóku sér þennan síunga teinung í hönd og lásu ­ og sumir fengu hroll, þeim fannst þeir verða vitni að eldlegum spádómum, textinn fjallaði um samtíð þeirra!

Ég held að ýmsir hefðu gott af að fara eins að, 2. og 3. útgáfa, þ.e. snjöll þýðing ásamt inngangi Sverris Kristjánssonar sem kom út á 100 ára afmælinu og aftur síðar er enn á boðstólum.

P.s. Skrifað í tilefni af grein Jakobs F. Ásgeirssonar í Mbl. 14.6. sl.

Höfundur er kennari og rithöfundur.

Þorvarður Helgason