Ásýnd Héraðs mun breytast mikið

Ásýnd Héraðs mun breytast mikið

Ríkið og hópur bænda á Héraði og þar um slóðir eru með nytjaskógaverkefni í fullum gangi. Það eru rúm 25 ár síðan frumkvöðlar í skógrækt á Héraði hófu starfsemi í smáum stíl, en það hefur hlaðið utan á sig og raunar leitt af sér verkefnið og fyrirtækið Héraðsskóga, en framkvæmdastjóri þess er Helgi Gíslason á Helgafelli í Fellabæ.

Helgi er fæddur árið 1962 í Neskaupstað, en alinn upp á Héraði. Hugur hans stefndi til skógræktar og lauk hann skógræktarnámi við Landbúnaðarháskóla Svíþjóðar í Varnamo í Smálöndum árið 1989. "Ég fór á minni gömlu Lödu til Bergen og síðan með ferjunni til Seyðisfjarðar. Hér á heimaslóðum var ég svo eiginlega stoppaður af. Skógrækt ríkisins var að byrja að flytja höfuðstöðvar sínar til Héraðs, hér voru stór mál byrjuð eða að fara í gang og hér var síðan kominn maður nýkominn úr skóla. Steingrímur J. Sigfússon, þáverandi landbúnaðarráðherra og maðurinn á bak við Hérðasskóga, hafði beðið mig um að íhuga að koma til starfa að náminu afloknu og þegar ég kom á Hérað tók á móti mér Jón Loftsson, þáverandi skógarvörður í Hallormsstað, og bauð mér fyrsta stöðugildið sem flutt var austur. Þetta var staða umdæmisfulltrúa Skógræktarinnar á Austurlandi og var fyrsta skrefið að flutningnum. Í janúar 1990, eða um hálfu ári síðar, flutti svo Skógræktin og ég var á sama tíma ráðinn til Héraðsskóga sem þá höfðu starfað í um hálft ár.

Frumkvöðlar fyrirmyndir

Árið 1970 hófst lítið verkefni sem hefur gengið undir nafninu Fljótsdalsáætlun. Þar var um að ræða 8 til 10 jarðir sem hófu að planta 7-800 þúsund trjáplöntum. Menn sjá nú árangurinn. "Dæmi um frumkvöðul er Miðhús, sem hefur nú bæði vinnu og tekjur af úrvinnslu skógarafurða . Menn voru sem sagt búnir að sjá hvað frumkvöðlarnir höfðu gert og því kannski ekki beinlínis verið að renna blint í sjóinn. Héraðsskógar voru ekki síður hugsaðir sem byggðarverkefni heldur en skógræktarverkefni. Á árunum fyrir 1990 var mikil riða á svæðinu, fé var víða skorið niður og fólk lenti í kröggum. Þetta var spurning um að fólk til sveita hefði eitthvað við að vera og það var hreinlega nauðsynlegt að finna eitthvað út úr því eða horfa upp á fólk flosna upp ella. Ríkið lagði fram peninga og bændur ákváðu sjálfir hvort þeir vildu vera með eða ekki," segir Helgi.

Hver eru markmið Héraðsskóga fyrir utan að halda bændum frá því að bregða búi?

"Markmiðin eru m.a. að fá sem flesta til að taka þátt og alls hafa 90 landeigendur verið með í áætlun Héraðsskóga, en aðalmarkmiðin eru að koma upp nytjaskógi á 15.000 hekturum á ofanverðu Héraði. Það eru nú að verða tíu ár síðan hafist var handa og það miðar vel, því plantað hefur verið í alls um 3.000 hektara og við erum að tala um 1,2 til 1,4 milljónir trjáplantna á ári. Yfirleitt byrjum við á sterkum landnemaplöntum á borð við lerki sem er seigt að hasla sér völl, en síðar blöndum við skóginn með greni, furu og ösp."

Hvar fáið þið svona mikið magn af trjáplöntum?

"Barri á Egilsstöðum var liður í verkefninu, en hefur síðan verið breytt í almenningshlutafélag og er rekið sem slíkt. Það eru engin rekstrarleg samskipti lengur, en við verslum mikið við þá í Barra engu að síður. Þá kaupum við mikið af gróðrastöðvunum á Hallormsstað og Sólskógum á Héraði. Sólskógar er svona minni stöð sem er m.a. með gagnlegar aukaplöntur á borð við berjarunna, íslenskan reynivið og fleira, plöntur sem gott er að hafa með en eru erfiðar í fjöldaframleiðslu."

Hvað er um háar fjárhæðir að ræða og hvernig snýr dæmið gagnvart ríkinu sem leggur fram peninga í verkefnið á ári hverju?

"Fjárveitingin er um 55 milljónir króna á ári og sú upphæð dugar næstum. Þegar menn fara að hafa tekjur af skógræktinni borga þeir 30% af nettóhagnaðinum til ríkissjóðs, en halda eftir 70% af tekjunum sjálfir."

Hvað geta menn þénað á þessu?

"Ég hef reiknað út meðallaun sem bændur sem taka þátt í Héraðsskógum hafa haft upp úr þátttökunni. Þau námu þá um 300.000 krónum á ári, en sumir voru með miklu meira en aðrir og var munurinn fólginn í því hvað menn höfðu lagt mikið land undir. Þetta er í mörgum tilvikum mjög góð búbút og hefur orðið til þess að menn hafa beinlínis keypt sér jarðir á Héraði vegna Héraðsskóga. Þetta hefur líka hjálpað öðrum að sitja áfram á jörðum sínum. Þátttakan er mjög almenn og aðeins sárafáir bændur í þeim sex hreppum sem verkefnið nær yfir eru ekki með af einni ástæðu eða annarri.

Samræmingarhlutverk

Það er kannski ekki seinna vænna að spyrja þig í hverju þitt starf sé fólgið?

"Það sem mitt starf snýst um, er að halda jafnvægi á milli landstærða, fjármagns og plöntuframleiðslu. Jafnvægi skiptir öllu máli í þessu sambandi, því áætlanir þarf að gera fram í tímann og fjárveitingin hverju sinni verður að duga. Þá hafa Héraðsskógar yfirsýn yfir alla þætti starfsins, t.d. er bændum boðið upp á að fyrirtækið sjái um grisjun skógar. Þessi starfslýsing hljómar kannski ekki flókin en ég get lofað þér því að það er nóg að gera."

Skógrækt er ekki fyrir bráðláta. Hvað tekur það langan tíma fyrir bændur að geta nýtt skóginn sinn?

"Það er rétt, það tekur skóg mörg ár að ná þeirri stærð að það megi fara að grisja úr tré til vinnslu. Veturinn 1990 til '91 hófst grisjun á skógi á Víðivöllum og Geitagerði, en þeir skógar voru hlutar af Fljótsdalsáætluninni sem hófst 1970 eins og áður var um getið. Næstu árin á eftir byrjuðu síðan aðrir þátttakendur í verkefninu hver af öðrum. Þetta eru sem sagt svona um það bil tuttugu ár og þá geta menn séð í hendi sér hvað um er að ræða hérna."

Hvað eru menn að vinna úr viðnum?

"Það fara fram flettingar á trjábolum og síðan eru unnir girðingarstaurar, eldiviður og kurl. Það nýjasta eru íslensk grillkol. Þá má nefna að félag skógarbænda á Héraði, sem var stofnað árið 1988, keypti í samvinnu við Skógrækt ríkisins færanlega flettisög sem notuð er við að fletta borðvið. Úr borðunum má síðan framleiða parket á verkstæðum. Ýmiss konar smáiðnaður er einnig inni í myndinni, þau á Miðhúsum hafa t.d. verið drjúg og hugmyndarík í þeim efnum, t.d. með útskornum staupum úr lerki sem þau selja á 3-500 krónur stykkið. Slíkt er unnið úr mjög litlum viðarbút og þá geta menn gefið hugmyndafluginu lausan tauminn um hversu mikið þetta eina tré gefur af sér þegar búið er að selja öll staupin sem unnin voru úr því."

Góð áhrif

Helgi vendir nú kvæði sínu í kross og greinir frá því að Héraðsskógar séu í og með hluti af norrænu verkefni, en nefnd sem skipuð hefur verið er að taka út starfsemina með tilliti til byggðaþróunar. Hér er um þriggja landa verkefni að ræða og í tilviki Héraðsskóga hafa 30 bændur verið beðnir um að svara 40 spurningum.

"Umræddir bændur voru á vegum tíu sveitarfélaga og meðal niðurstaðna má nefna að í sveitarfélögum þar sem Héraðsskógar koma við sögu var 5-7 prósent aukning íbúa á sama tíma og í öðrum sveitarfélögum var um allt að 15 prósent fækkun að ræða. Menn spyrja sig, er þetta vegna verkefnisins? Því er til að svara, að þróunin byrjar klárlega á sama tíma og verkefnið hefst þannig að líkurnar verða að teljast verulega sterkar," segir Helgi. Og hann heldur áfram á þessum línum:

"Ef þetta er tilfellið þá er hér um geysisterka byggðapólitík að ræða, því ljóst er að ekki er verið að henda verðmætum. Þvert á móti er verið að skapa atvinnu, náttúruauðlegð og verðmæti nýrra tíma. En ef þetta er rétt niðurstaða þá er hún kannski ekki svo ýkja merkileg þrátt fyrir allt. Margar Evrópuþjóðir hafa tekist á hendur ýmiss konar byggðaverkefni og það eru skógræktarverkefnin sem hafa skilað bestum árangri. Meginmálið fyrir okkur er að hafa úthald í að klára verkefnið, því eins og við komum að áðan, þá er skógrækt ekki fyrir bráðláta. Við verðum að halda áfram. Þetta hefur þegar skapað einhverjar tekjur og þó það sé ekki mikið enn sem komið er, þá lofar það góðu í þeirri miklu lægð sem verið hefur í landbúnaði hér á landi seinni árin. Þetta hefur orðið til þess að menn hafa getað tollað á jörðum sínum. Jarðir sem ekki var nokkur leið að selja, seljast nú um leið og það kvisast út að þær séu falar. Og þær seljast ekki bara, heldur byggjast líka."

Miklar breytingar í vændum

Helgi er stoltur af árangrinum sem náðst hefur, en segir jafn framt að margir átti sig ekki enn á því hvað þessi mikla skógrækt mun hafa í för með sér. Margt muni breytast á Héraði og nágrenni. "Búast má við að eftir svona 20 til 25 ár verði þær jarðir sem voru með í verkefninu frá byrjun komnar með viðlíka hávaxna skógarreiti og fyrir eru á Fljótsdal. Bara miklu stærri reiti. Á tuttugu árum voru gróðursettar um 700.000 plöntur á vegum Fljótsdalsáætlunar, en á vegum Héraðsskóga hafa milli 9 og 10 milljónir plantna verið gróðursettar síðan árið 1990. Búið er að gróðursetja í á fjórða þúsund hektara, en ef ég man rétt þá er gamli skógurinn á Hallormsstað 750 hektarar. Á næstu árum má því búast við gríðarlegum breytingum á Héraði. Nú þegar er farið að bera á því að fólk hrekkur við þegar skógurinn fer að byrgja útsýni, t.d. yfir Lagarfljót. Skógurinn breytir auðvitað ásýnd lands þar sem áður var mó- eða graslendi og þeir sem hafa alist upp við ákveðið útsýni þurfa að venjast nýju landi ef þannig mætti að orði komast."

Morgunblaðið/gg

Helgi Gíslason

Fjárveitingin er um 55 milljónir króna á ári og sú upphæð dugar næstum. Þegar menn fara að hafa tekjur af skógræktinni borga þeir 30% af nettóhagnaðinum til ríkissjóðs, en halda eftir 70% af tekjunum sjálfir