Unglingar afskiptalausra foreldra í mestri hættu Unglingar sem búa við leiðandi uppeldishætti eru ólíklegri til áfengis- og

Unglingar afskiptalausra

foreldra í mestri hættu

Unglingar sem búa við leiðandi uppeldishætti eru ólíklegri til áfengis- og vímuefnaneyslu en unglingar afskiptalausra foreldra. Fleiri piltar en stúlkur drekka mikið í senn. Þeir eru einnig líklegri til að hafa prófað hass. Þetta eru m.a. niðurstöður rannsóknar á áfengis- og vímuefnaneyslu unglinga sem dr. Sigrún Aðalbjarnardóttur prófessor stendur að. Salvör Nordal ræddi við hana og gluggaði í skýrsluna. UPPELDISHÆTTIR foreldra geta haft áhrif á það hvort unglingar neyta áfengis og vímuefna. Þannig eru unglingar sem búa við leiðandi uppeldishætti ólíklegri til að hafa neytt áfengis við 14 ára aldur og til að drekka mikið í senn við 17 ára aldur en þeir sem búa við afskiptalausa uppeldishætti. Þetta eru meðal annars niðurstöður úr viðamikilli rannsókn Sigrúnar Aðalbjarnardóttur, prófessors við Háskóla Íslands, á áfengis- og fíkniefnanotkun unglinga. Í rannsókninni er athugað hvernig ýmsir félagslegir, uppeldislegir og sálfræðilegir þættir tengjast áhættuhegðun reykvískra unglinga. Sömu unglingum var fylgt eftir í þrjú ár frá því að þeir voru 14 ára til 17 ára aldurs og gefst þannig sérstakt tækifæri til að athuga hvort þættir við 14 ára aldur segi fyrir um neyslu við 17 ára aldur. Nýverið birtust niðurstöður úr hluta þessara gagna þar sem Sigrún og Leifur Geir Hafsteinsson fengust við þá spurningu hvort mismunandi uppeldishættir tengdust áfengis- og fíkniefnanotkun unglinga. Jafnframt könnuðu þau tengsl á milli áfengisdrykkju unglinga og drykkju foreldra og vina. Þá tók athugunin einnig til neyslu hass og amfetamíns á þessu aldursskeiði.

Áður hafa verið birtar niðurstöður um tengsl uppeldishátta og reykinga hjá þessum aldurshópi. Til tölfræðilegrar úrvinnslu gagna hlaut Sigrún styrk af fé sem ríkisstjórnin ákvað að verja til rannsókna á þessu sviði í framhaldi af stefnumörkun frá árinu 1996 í fíkniefna-, áfengis- og tóbaksvörnum. Þá hafa Vísindasjóður Rannsóknarráðs Íslands og Rannsóknasjóður Háskóla Íslands styrkt rannsóknina á undanförnum árum.

Leiðandi eða afskiptalausir uppeldishættir

Við athugun á áhrifum uppeldishátta foreldra byggir Sigrún á kenningu Díönu Baumrind sem hefur gert greinarmun á ferns konar uppeldisháttum, leiðandi, eftirlátum, skipandi og afskiptalausum. Samkvæmt skilgreiningu krefjast leiðandi foreldrar þroskaðrar hegðunar af barninu og taka vel á móti hugmyndum þess. Þeir setja skýr mörk um hvað er tilhlýðilegt og hvað ekki, nota til þess útskýringar og hvetja börnin til að skýra út sjónarmið sín. Þeir eru hvorki uppáþrengjandi né setja þeir börnum sínum stólinn fyrir dyrnar, jafnframt sýna þeir börnum sínum mikla hlýju og uppörvun.

Eftirlátir foreldrar bregðast vel við hugmyndum barna sinna, leyfa töluverða sjálfsstjórn og sýna þeim hlýju. Þeir setja börnum sínum hins vegar ekki skýr mörk. Þeir eru undanlátssamir og forðast beina árekstra. Skipandi foreldrar stjórna hins vegar börnum sínum með boðum og bönnum og þeir refsa þeim fyrir misgjörðir. Þeir nota því sjaldan röksemdir og sýna börnum litla hlýju og uppörvun. Afskiptalausir foreldrar ala börnin hins vegar upp í stjórnleysi, setja ekki mörk og gera ekki kröfur til þeirra. Þeir bregast ekki við hugmyndum þeirra og veita þeim ekki stuðning. Vanræksla einkennir uppeldisaðferðir þeirra.

Uppreisn gegn skipandi uppeldi

Rannsóknin sýnir að unglingum sem búa við leiðandi uppeldishætti er síður hætt við að leiðast út í áfengis- og vímuefnaneyslu en unglingum afskiptalausra foreldra. Við 14 ára aldur höfðu um 42% þeirra sem eiga leiðandi foreldra prófað áfengi, 46% eftirlátra foreldra, 67% skipandi foreldra en hæsta hlutfallið voru unglingar afskiptalausra foreldra eða 71%. Unglingum afskiptalausra foreldra er einnig hættara við að drekka mikið í senn við 17 ára aldur en þeim sem búa við skipandi eða leiðandi uppeldishætti. Um 55% 17 ára unglinga afskiptalausra foreldra drekka mikið, en hlutfall unglinga leiðandi foreldra er þar 28% og skipandi 31%. Mikil drykkja er skilgreind sem fimm eða fleiri glös í hvert skipti sem drukkið er. Almennt segja skýrsluhöfundar að þegar litið er til leiðandi og afskiptalausra foreldra séu línurnar skýrar: unglingar leiðandi foreldra koma best út en unglingar afskiptalausra foreldra eru verst settir. Málið verður hins vegar aðeins flóknara þegar kemur að eftirlátum og skipandi uppeldisháttum. Umhugsunarvert er að foreldrum sem nota eftirláta uppeldishætti virðist takast þokkalega að halda unglingum frá áfengisneyslu á fyrri hluta unglingsáranna en hátt hlutfall þeirra neytir hins vegar áfengis við 17 ára aldur og mikils magns í hvert sinn.

Þá vakti athygli að unglingar skipandi foreldra viðast verða fyrir minni áhrifum af áfengisneyslu vina en unglingar hinna hópanna. Fram kom að mun fleiri unglingar skipandi foreldra en annarra hópa hafa prófað að drekka við 14 ára aldur þrátt fyrir að vinir þeirra drekki ekki. Sigrún segir að þetta veki þá spurningu hvort skipandi uppeldishættir sem einkennast af boðum og bönnum ýti tiltölulega snemma undir mótþróa hjá unglingum sem birtist þá í því að þeir byrja snemma að drekka og reykja.

Áfengisneysla foreldra og vina

Sigrún segir að tengsl áfengisneyslu foreldra og vina við drykkju unglinga sé kunn og var hún staðfest í rannsókninni. Um 66% unglinga sem áttu foreldra sem drukku höfðu prófað áfengi við 14 ára aldur en 45% þeirra sem ekki áttu foreldra sem drukku. Foreldrar töldust drekka ef að minnsta kosti annað foreldri drakk oft eða báðir foreldrar stundum.

Tengslin milli drykkju unglinga og drykkju vina voru einnig skýr. Þannig höfðu 75% unglinga sem áttu vini sem drukku prófað áfengi við 14 ára aldur en einungis 25% þeirra sem ekki áttu vini sem drukku áfengi.

Þeir sem drekka 14 ára eru líklegri til að drekka mikið 17 ára. Þegar kannað var magn áfengisneyslu unglinga kom fram að piltar drekka meira en stúlkur í hvert skipti sem þau drekka. Þá eru þeir unglingar sem hafa prófað áfengi við 14 ára aldur líklegri til að drekka mikið um 17 ára aldur og eru hér hlutföllin 52% á móti 27%. Einnig tengist áfengisneysla vina því hvort unglingar sem drekka ekki mikið 14 ára geri það 17 ára gamlir, en 51% þeirra sem áttu vini sem drekka við 14 ára aldur drekkur mikið 17 ára, en hjá hinum var hlutfallið 25%.

Hass og amfetamín

Fleiri piltar en stúlkur hafa prófað hass við 17 ára aldur. Ekki er hins vegar munur á kynjunum þegar kemur að amfetamínneyslu. Athugun á tengslum uppeldishátta foreldra og neyslu hass og amfetamíns sýndi að unglingar sem búa við afskiptalausa og eftirláta uppeldishætti við 14 ára aldur eru líklegri til að hafa prófað hass við 17 ára aldur en unglingar sem búa við leiðandi uppeldishætti. Þannig bjuggu 45% af þeim sem höfðu prófað hass við afskiptalausa uppeldishætti, 38% við eftirláta, en 18% skipandi og 12% af þeim við leiðandi uppeldishætti. Sérstök athygli skal vakin á hve hátt hlutfall unglinga eftirlátra foreldra hefur pófað hass. Þá eru unglingar sem búa við afskiptalausa uppeldishætti þegar þeir eru 14 ára líklegri til að hafa prófað amfetamín við 17 ára aldur, eða 31% á móti 8%. Niðurstöðurnar benda einnig til að bæði áfengis- og tóbaksneysla við 14 ára aldur segi fyrir um hvort unglingar eru líklegir til að hafa prófað hass eða amfetamín við 17 ára aldur. 40% þeirra sem höfðu prófað hass 17 ára höfðu drukkið áfengi 14 ára en einungis 12% þeirra höfðu ekki drukkið á sama aldri. Hlutfallið var svipað í tilfelli reykinga við 14 ára aldur.

Skýr skilaboð til foreldra

Sigrún segir að þessi rannsókn sendi skýr skilaboð til foreldra um að leiðandi uppeldishættir séu vænlegastir til árangurs. "Við getum dregið þann almenna lærdóm af þessari rannsókn að líkurnar á því að unglingar lendi í neyslu eru minnstar hjá unglingum sem búa við leiðandi uppeldishætti. Það er þó rétt að leggja áherslu á það að ástæður þess að unglingar leiðast út í áfengis- og vímuefnaneyslu eru auðvitað mjög margar og oft er um að ræða flókið samspil margvíslegra þátta. Þó svo að fólk noti leiðandi uppeldishætti kemur það ekki endilega í veg fyrir að unglingarnir lendi í neyslu þó líkurnar séu minni."

Sigrún leggur þó áherslu á að hugað sé að leiðandi uppeldisháttum snemma. "Almennt tel ég íslenska foreldra of undanlátssama og raga við að setja börnum sínum mörk. Það er mikilvægt að setja mörk en það er ekki sama hvernig mörkin eru sett og áríðandi að byrja snemma í uppeldinu. Foreldrar verða að skýra fyrir börnum sínum reglurnar og ræða við þau, skýra út sjónarmið sín og fá börnin til að tjá sína hlið mála. Með samræðu er hægt að byggja upp traust og virðingu milli foreldra og barna."

En hvernig er hægt að leiðbeina foreldrum í uppeldismálum?

"Það er brýnt að upplýsa foreldra um mismunandi uppeldishætti og áhrif þeirra á þroska og hegðun barnanna. Bent hefur verið á fræðslu í tengslum við ungbarnaeftirlit. Fræðslufundir og námskeið fyrir foreldra á skólaaldri væru æskileg. Skólinn gæti auðvitað gegnt mikilvægu hlutverki, til dæmis með því að vinna markvisst að því að efla samskiptahæfni nemenda og reyna að ná einnig til heimilanna. Ég get ekki látið hjá líða að minnast á námsefni sem ég hef tekið saman ásamt Árnýju Elíasdóttur og nefnist "Samvera". Markmið þessa námsefnis er að efla samskiptahæfni nemenda og miðar eitt hefti þessa efnis, "Ræðum saman: Heima", að því að hvetja foreldra og börn þeirra til að taka á málum heima fyrir og treysta böndin."