AÐ ENDURNÝJAST Í SÍFELLU

AÐ ENDURNÝJAST Í SÍFELLU

Ég verð að segja það hér í upphafi þessa pistils að fátt fer jafnmikið í taugarnar á mér og smásmyglisleg málvöndunarumræða. En svo fer að bikarinn fyllist og meira að segja mér ofbýður. Sú harða málvöndunarstefna, sem rekin var í krafti málfræða Björns Guðfinnssonar, þegar ég var í skóla, var eitt, en það helbera tilfinningaleysi fyrir máli, sem nú virðist farið að tröllríða öllu, er annað.

Nú vill svo til að mál tekur breytingum. Dæmi um það er þegar setan (eða Zetan) var felld út úr stafsetningunni og ritun orða einfölduð í kjölfarið. Annað dæmi er stytting orða og samskeyting þeirra sem heyra má t.d. "éreggi" (sem útleggst "ég er ekki"). Éreggi frá því að fallbeyging sé komin á það stig að hún verði einfölduð verulega á næstunni. Það er hending ef maður fær bréf sem er áritað "b.t." (útleggst "berist til") þar sem nafnið er í raun í eignarfalli. Að auki hefur staðarþágufall gersamlega horfið. Ég myndi ekki eiga heima í Lyngbergi heldur í Lyngberg og ekki í Hafnarfirði heldur í 220 Hafnarfjörður. Fólk sem heitir tveimur nöfnum upplifir þau sem eitt nafn (ég kom frá Þórðurárna og Hildurbjörgu). Þetta kann sumum að finnast tittlingaskítur. Þá hafa orð greinilega tekið breytingum. Búið er að bæta bókstafnum t í orðið kosningar (það mátti sjá m.a. í haus hjá Mogga í vor auk þess sem kennarar sjá það sífellt oftar meðal nemenda) og orðið bóndi er orðið að bóndum í fleirtölu hjá yngra fólki svo nokkuð sé nefnt. Um leið og þetta gengur yfir mál okkar gerum við grín að einföldun dönskunnar, sem að mörgu leyti er mjög áþekk. Þessar breytingar eru allar innlendar og á forsendum íslenskunnar hvort sem manni líkar það betur eða verr. Þær eru flestar byggðar á lakari tilfinningu fyrir málinu sem aftur gæti verið vegna minni bóklesturs og aukinna erlendra áhrifa. Þegar flóknasti texti sem barn les er á sjónvarpsskjá þá er ekki von á góðu. Oftar en ekki heyri ég nemendur tala um að einu heilu bækurnar sem þeir lesi séu skólabækur.

Sumar fagstéttir hafa lent í vandræðum sem einnig er dæmi um breytingar. Á dögunum var talað við lækni um nýjungar í fræðunum, sem hann lýsti greinilega, fyrir þeim sem voru vel að sér í ensku og latínu. Aðrar stéttir í sama vanda eru t.d. tölvungar, flugfólk og ýmsar sérfræðigreinar sem eru nýlegar eða í miklu meiri samskiptum við útlönd en áður tíðkaðist. Afleiðingin er m.a. sú að við "seifum" og "lódum" á tölvunum og að ritháttur hefur þróast fyrir þessi orð. Stundum verða þó þýðingarnar mjög til ama. Þannig brá því fyrir um stuttan tíma í pappírum frá menntamálaráðuneytinu að vikið væri að mikilvægi grunnfærni. Átt var við það sem fólk þarf að kunna/geta að lágmarki. Grunnfærni er á hinn bóginn gamalt og gott orð sem þýðir allt annað. Þegar menn voru búnir að snúa út úr þessum bréfum ráðuneytismanna og setja fram hugmyndir um að gera alla að einfeldningum þá hvarf þetta orð a.m.k. í þessu samhengi. Líklega var einhver að þýða þetta hugtak úr útlensku en valdi óvart hrapallega. Dæmi um sömu þróun ­ en á hinn veginn ­ er stórsnjall útlendur þjálfari sem ég þekki, en hann segir t.d. "Let's swim skriðsund and then teygja og hvíla."

Þá er oft skringilegt ástand í greinum sem eru að íslenska erlenda hugsun. Þetta er t.d. áberandi við samningu nýrra laga hjá hinu háa Alþingi, þar sem orðasmíði nær oft nýjum hæðum. Þar þurfum við þó að fara varlega í háðinu því stofnanamál hefur fylgt manninum lengi í einni eða annarri mynd. Þannig töluðu Niðurlendingar um að hlutir kæmu þeim spánskt fyrir sjónir á fyrri öldum. Þeir voru undir stjórn Spánar og fannst sitthvað skringilegt sem þaðan kom, ekki síst illa orðaðar tilskipanir. Á liðnum öldum var talað um kansellístíl hér á landi. Það var flatneskjulegur og orðmikill stíll sem aldrei gat batnað við að reynt væri að snúa honum úr dönsku stofnanamáli yfir á íslensku.

Bretar eiga orð yfir svona stíla. Þeir kalla stofnanamál "Gobbeldygook." Mig hefur alltaf langað að íslenska það.

Á hinn bóginn getur orðfæri stofnunar orðið ákaflega sérhæft og lokað. Svo ég segi nú reynslusögu úr tryggingabransanum en þar var mér einu sinni vísað að dyrum sem á stóð "afgreiðsla tjóna." Ég labbaði mér inn og sagði "ég ætla að fá eitt bílslys." Manneskjunni fannst þetta ekkert fyndið. Hún hefur líklega ekki búið yfir nægjanlegri grunnfærni. Loks má taka almennan slettugang í málfari. Ég fæ t.d. gæsahúð þegar börn stynja "do" eins og Hómer Simpson, tala um að fara til Ell Ei (LA = Los Angeles) svo ekki sé talað um árekstra milli erlendra verslunarheita og íslenskunnar. Og það versta er að Íslendingar eru svo óskaplega illa máli farnir í ensku upp til hópa að mann blóðsvíður oft undan. Ég er ekki enn búinn að jafna mig á íslenskum leiðsögumanni sem sendi mig í "Saint Enough" kringluna í Glasgow en hún er reyndar skírð eftir skoskum dýrlingi sem hét Ennoch og var ekki búinn að fá nóg.

Loks má nefna hráþýðingar úr ensku. Nú er það í tísku að segja að eitthvað sé "þvílíkt." Um er að ræða nýjar áherslur frá Ameríku í tengslum við orðið "so" í ensku. Stjarna í sjónvarpsþætti sagði "I so think he's cute" (eiginlega "mér finnst hann svo sætur") og það var þýtt "mér finnst hann þvílíkt sætur!" Orðið "þokkalega" hefur orðið fyrir svipuðu áfalli. Að mínu viti er um tvenns konar aðskildar breytingar að ræða. Annars vegar innri þróun málsins sem líklega er ekkert að gera við. Þá myndum við tala eins og Egill Skallagrímsson og ég myndi þá ekki segja um mann að hann væri hommi heldur að hann væri argur. Hinn hluti breytinganna er útlendur og erfiðara að eiga við hann eftir því sem tengslin við útlönd eflast Þegar allt kemur til alls þá er alvarlegur slettugangur í máli nokkuð sem forréttindastéttir hafa skemmt sér við í aldanna rás. Nokkuð sem notað var til að almenningur skildi ekki fína fólkið. Þannig var slett upp á latínu, notaðir grískir stafir þegar rita átti dónaleg orð o.s.frv. Vita menn hvaða sjúkdómur það er sem birtist á læknisvottorðum og sagt er að Jón hafi verið veikur ipse dixit. Það er að eigin sögn! Það er til þess að gera nýlegt að þessi forréttindi séu orðin almannaeign.

En nú er bara upp komin sú staða að úr grasi er að spretta kynslóð sem heldur að orð eins og "mega" og "cool" séu íslenska. Ungur sonur minn hitti eitt sinn Englending. Stráksi sagði "Hæ" við Tjallann sem svaraði kurteisislega "Hæ" á móti. "Húrra" sagði barnið. "Hann skilur íslensku!" Þess ber að geta að barnið talar fallegt mál og er hraðlæst. En baráttan ­ ef hún er þá einhver ­ tapast á meðan fólk les ekki íslensku og bregður sér frekar í Laser Tag en geislaklukk og fer svo og fær sér Subway frekar en samloku. Og munurinn á þessu tvennu er enginn. Spurningin er bara hvort við viljum tala íslensku eða ísl-ensku.

MAGNÚS ÞORKELSSON

aðstoðarskólameistari Flensborgarskóla.