UNGT FÓLK OG MEÐFERÐ SÁÁ

SKOÐUN

UNGT FÓLK OG MEÐFERÐ SÁÁ Er það eitthvað annað en dómur yfir meðferð SÁÁ, spyr Pétur Tyrfingsson , að fullyrða að lítið gagn megi af henni hafa? HVERNIG stendur á því að opinber umræða um vímuefni og vandamál unglinga leysist gjarnan upp og verður að einhverri þvælu? Þessi spurning leitar reglulega á mig. Nú síðast í miðjum októbermánuði þegar forstjóri Barnaverndarstofu kvartaði sáran yfir þrengslum á stofnunum sínum og löngum biðlistum. Með þessu dró hann í gang undarlega umræðu um vímuefnavanda unglinga. Málið var auðvitað rætt í sölum Alþingis. Páll Pétursson félagsmálaráðherra skýrði vanda Barnaverndarstofu með fullyrðingu um óvænta flóðbylgju eiturlyfja sem átti að hafa dunið yfir síðastliðið sumar. Hvorki lögregla né aðrir sem eru í beinni snertingu við vímuefnavandann í þjóðfélaginu kannast við að sérstök alda hafi risið þetta sumarið án þess þó að draga úr vandanum. Undirmaður ráðherrans, Bragi Guðbrandsson forstjóri Barnaverndarstofu, gaf aðra skýringu á vandamáli sínu en ráðherrann. Hækkun sjálfræðisaldurs í 18 ár hefur fjölgað skjólstæðingum stofnunarinnar. Hvert er nú vandamálið? Eru unglingarnir okkar í stórum meiri vanda en áður eða hafa stjórnvöld rétt einu sinni sett lög sem þau gleymdu að fjármagna? Ég hef auðvitað ekkert vit til að hafa nothæfar skoðanir á sérstökum málefnum Barnaverndarstofu og má enginn skilja mig svo að ég sé að leggja stein í götu fólks sem þar stýrir málum. Hitt er áhyggjuefni mitt að opinber embættismaður virðist ekki geta tjáð sig um heimilsböl félagsmálaráðuneytis án þess að níða skóinn af SÁÁ og senda foreldrum og almenningi villandi skilaboð um vímuefnavandann og meðferð. ­ Mér er ómögulegt að þegja. Beinharðar tölur Sjónvarpið fjallaði um þessi mál í Deiglu 20. október undir stjórn Loga Bergmann. Ásetningur þess ágæta fréttamanns var ábyggilega að ræða vanda Barnaverndarstofu í víðara samhengi eiturlyfjavanda ungmenna og opna almenningi yfirsýn. Þar kom nefnilega niður ræðum að gestir þáttarins og áhorfendur heima við horfðu á myndskeið þar sem Þórarinn Tyrfingsson yfirlæknir SÁÁ sagði frá því hve margir koma til meðferðar á hans stofnanir og hvernig þeir eru á sig komnir. Að þessu loknu kastaði stjórnandi þáttarins þessari kúnstugu spurningu á viðmælendur sína: "Eru þessar tölur raunverulegar?" Yfirlæknir SÁÁ sagði frá því að 206 einstaklingar yngri en 20 ára hefðu komið á Vog árið 1997. Hvernig er hægt að spyrja hvort talan sé "raunveruleg"? Talan getur aðeins verið óraunveruleg ef læknirinn lýgur eða framliðið fólk leggst inn á Vog í tugavís. Kannski er gefið í skyn að hann kunni ekki að telja? Læknirinn hefur notað sér upplýsingar um aldur og fjölda nýliða á Vogi 1994-1997 og reiknað út hlutfall sjúklinga af hverjum fæðingarárangi. Úr því reiknisdæmi fæst að 3,2% drengja koma á Vog fyrir tvítugt og 1,9% stúlkna (þessum tölum var kastað fram rúnnuðum). Þetta fæst með sáraeinföldum reikningi. Hér er ekki hægt að spyrja hvort tölur séu raunverulegar eða óraunverulegar, heldur hvort læknirinn kunni að deila og margfalda! Forstjóri Barnaverndarstofu svaraði þessari einkennilegu spurningu stjórnandans og sagði að tölurnar væru ekki í samræmi við þær upplýsingar sem hann hefði. Stjórnandi spurði að bragði hverjar þær væru. Embættismaðurinn játaði að hann hefði ekki tölur á reiðum höndum og hélt áfram óskiljanlegri ræðu. Stjórnandinn gafst upp og lokaði umræðu um þessar staðreyndir með vandræðalegri klisju um að málið snerist um fólk en ekki tölur. Bágt er að skilja forstjóra Barnaverndarstofu þegar hann segist hafa aðrar "upplýsingar". Kannski les hann eitthvað annað út úr ársskýrslum SÁÁ en við hin. Hann hefur ef til vill heimildir um að þessir krakkar hafi alls ekki komið inn á Vog? Unglingar í meðferð hjá SÁÁ Hvaða veruleiki býr að baki þessum tölum? Þeir 206 unglingar undir tvítugsaldri sem komu á Vog 1997 voru margir hverjir býsna veikir eins og nærri má geta enda höfðu þeir notað mikið magn vímuefna. Hjá SÁÁ höfum við flokkað þá "stórneytendur" sem nota hass eða amfetamín í hverri viku í sex mánuði eða lengur fyrir innlögn. Árið 1997 voru stórneytendur kannabisefnanna í þessum aldurshóp 119 á meðan stórneytendur amfetamíns voru 84. 32 einstaklingar (11 stúlkur og 21 drengur) höfðu sprautað sig í æð með vímuefnum, þar af 14 reglulega. Það má hverjum manni vera ljóst að ungir einstaklingar í þessu ástandi þurfa góða faglega læknisþjónustu og hjúkrun sem ekki er á færi hvers sem er. Þeir eru mikið veikir í heilanum sínum. Þess vegna þurfa þeir að vera innan um starfsfólk sem þekkir og er vel meðvitað um hvaða áhrif vímuefni og eftirköst þeirra hafa á manneskjuna og nálgast hana í samræmi við það. Þessi ungmenni geta einnig verið með ýmsa fylgikvilla vímuefnaneyslunnar. Til dæmis greindust 5% þessara krakka með klamydíu. Sem betur fer greindist enginn með lifrarbólgu C á árinu í þessum aldursflokki. Af þessum 206 krökkum okkar yfirgáfu 37 sjúkrahúsið á fyrstu þremur dögum meðferðarinnar. Flestir komu þó aftur á næstu mánuðum, sem betur fer, til að ljúka henni. 123 einstaklingar héldu meðferðinni áfram á Staðarfelli eða Vík og luku henni. Menn geta farið í útlendar skýrslur og fræðirit og reynt að finna einhverja meðferðarstofnun í veröldinni sem lukkast að ná samkomulagi við sjúklinga á þessum aldri og halda þeim í meðferð eins og starfsfólki SÁÁ er lagið. Þeir sem eitthvert gripsvit hafa á meðferð og unglingum gera sér fullkomlega ljóst að þetta eru stórtíðindi. Tvö-hundruð-og-sex ungar manneskjur eru margir með lítilli þjóð. Engin önnur stofnun en Vogur hefur bolmagn til að taka á móti slíkum fjölda. Þegar þess er einnig gætt að 281 ungmenni 20-24 ára komu á Vog 1997 verður deginum ljósara hvaða stofnun í landinu ber hitann og þungann af áfengis- og vímuefnameðferð ungs fólks undir 25 ára aldri. Hér er um að tefla líf og hamingju tæplega 500 ungmenna og þörf þeirra fyrir heilbrigðisþjónustu. Þessu fylgir mikil ábyrgð og stór. Leiðtogar og starfsfólk SÁÁ hafa einsett sér að vinna fyrir fólkið í landinu eftir bestu samvisku. Sumir muna kannski eftir því að SÁÁ fékk lóð hér um árið hjá Reykjavíkurborg og hugðist byggja á henni myndarlegt hús yfir göngudeild og félagsstarfsemi. Þessar áætlanir voru lagðar til hliðar því aðrar og mikilvægari þarfir þjóðarinnar skulu ganga fyrir. Í ljósi þróunar vímuefnavandans á þessum áratug (einkum meðal ungs fólks) sáu forráðamenn SÁÁ í hendi sér að nauðsynlegt er að stækka sjúkrahúsbygginguna á Vogi þannig að betur fari um sjúklinga, opnuð verði göngudeild í beinum tengslum við sjúkrahúsið og fagfólk þess og aðstaða sköpuð fyrir sérstaka deild á Voginum fyrir yngstu sjúklingana með bættri geðlæknis- og sálfræðiþjónustu. Eftir margra mánaða undirbúning og hönnunarvinnu munu framkvæmdir hefjast á næstu vikum. Eitruð skilaboð Þrátt fyrir allt þetta lætur forstjóri Barnaverndarstofu hafa ýmislegt vafasamt eftir sér um SÁÁ í DV 17. október. Þar á meðal þetta: "Hann segist ekki vilja leggja dóm á meðferð (SÁÁ) en ljóst sé að yngsti aldurshópurinn hafi lítið gagn af meðferðinni þar." Er það eitthvað annað en dómur yfir meðferð SÁÁ að fullyrða að lítið gagn megi af henni hafa? Gerir forstjórinn sér grein fyrir að hann er að segja við alla foreldra sem eiga ungmenni í vímuefnavanda undir tvítugu að það sé með öllu gagnslaust að koma þeim til meðferðar hjá SÁÁ? Ég velti því fyrir mér hvað heilbrigðisráðherra og landlæknir hugsi þegar kontóristi á snærum félagsmálaráðuneytis gefur svo stórkallalegar yfirlýsingar um þarfir sjúkra í landinu. Ég hugleiði líka hvort það hafi ekki hvarflað að umboðsmanni barna að hér séu foreldrar vímusjúkra unglinga hvattir til að meina börnum sínum aðgang að einu besta afeitrunarsjúkrahúsi í heimi. Umræðan í Deiglu-þættinum sveigði frá tölunum og átti þá að snúast um fólk. Sú mynd sem áhorfendur fengu af vímuefnavanda unglinga var einhliða og furðuleg. Ég gat ekki betur skilið en unglingar þeir sem þurfa áfengis- og vímuefnameðferð eru fyrst og fremst þeir sem stunda mikið af afbrotum, eru hættulegir sjálfum sér og umhverfinu, vilja alls enga hjálp og eru ekki undir neinum kringumstæðum tilbúnir að semja við foreldra sína um aðgerðir til úrbóta. Þá þykir nauðsyn og þjóðráð að svipta þá frelsi og leggja þá inn á stofnun. Þrjá mánuði þarf til að finna út hvað amar að þeim og heilt ár ef ekki lengri tíma til að ala þá upp hjá vandalausum á stofnunum Barnaverndarstofu. Ofan á allt saman var ítrekað að Vogur væri ákaflega vondur staður fyrir ungmenni eins og búið var að hafa eftir Braga Guðbrandssyni í Dagblaðinu. Þessar alhæfingar eru gersamlega út í bláinn. Í fyrsta lagi er fyrr eða síðar hægt að komast að samkomulagi við flesta unglinga í vímuefnavanda um að tengjast meðferðarúrræðum af einhverju tagi og með því hefst bataferill. Það eru hættuleg skilaboð til foreldra að hvetja þá í lengstu lög til annars. Í öðru lagi er langur vegur frá að þau séu öll þannig stödd að allsherjar enduruppeldi sé nauðsynlegt. Þau þurfa flest að komast að nýju undir eðlilega handleiðslu þess fullorðna fólks sem ól það upp. Í þriðja lagi er það alls ekki rétt að unglingar í vímaefnavanda séu upp til hópa afbrotafólk sem hefur haft stórkostlegan hegðunar- og aðlögunarvanda frá barnsaldri. Það eru hættuleg skilaboð þegar látið er í veðri vaka að þeir krakkar segi alla sögu um vímuefnavanda unglinga almennt. Með þessu ógætilega tali í fjölmiðlum berast skelfileg skilaboð til foreldra sem eiga ungling í vímuefnavanda. Setjum sem svo að foreldri uppgötvar að unglingspilturinn á heimilinu hefur klúðrað fyrsta vetrinum í framhaldsskóla vegna daglegra hassreykinga. Þau vita reyndar ekki að hann hefur líka verið að fikta við að taka amfetamín í nefið inn á milli. Þetta barn hefur ekki verið til neinna stórvandræða fram að þessu. Drengurinn komst í gegnum grunnskólann með þokkalegum vitnisburði, engin saga er um alvarleg hegðunarvandamál, né heldur ítrekuð afbrot eða gróf. Hvaða foreldrar í þessari stöðu eru tilbúnir að samþykkja að barnið skuli sent burt í uppeldi hjá Braga og hans fólki í marga mánuði eða ár? Hvaða foreldrar í þessari stöðu vilja ekki fá ráðleggingar um hvernig best er að nálgast unglinginn og komast að samkomulagi við hann um aðgerðir og hafa hann með í ráðum, ­ í stað þess að vaða yfir hann með offorsi og loka hann inni á Stuðlum innan um hóp unglinga sem eru með alls konar vandamál og engin bönd halda? Í þessari aðstöðu munu engir foreldrar ganga í björg Barnaverndarstofu nema í gáleysi ótta og örvæntingar. Svo lesa þessir foreldrar í blöðum að "ljóst sé að yngsti aldurshópurinn hafi lítið gagn af meðferðinni" hjá SÁÁ og heyrir í sjónvarpinu að Vogur sé vondur staður fyrir ungmenni. Foreldrar í þessari stöðu sjá auðvitað enga útleið og bera sig ekki eftir þjónustu sem er í boði ef þeir taka til sín skilaboðin sem lesa má út úr áróðursherferð forstjóra Barnaverndarstofu síðustu vikur. Sjálfsagt hefur það verið ætlun Braga Guðbrandssonar að ýta við samvisku þingmanna og fjárveitingavalds. Hvað er betra en róta svolítið í tilfinningum góðgjarnra stjórnmálamanna? Hér voru meðulin ekki nógu vönduð. Þýðingarmiklum staðreyndum var vísað á bug, óþarfa dylgjum um aðrar stofnanir var laumað inn í umræðuna, alhæfingum úr þröngu skoti var veifað eins og þær væru allur sannleikur og fjölda foreldra send háskalega röng skilaboð. ­ Ja, ljótt er að heyra! Höfundur er áfengisráðgjafi á Vogi og hefur starfað á öllum stigum meðferðar SÁÁ frá 1986. Pétur Tyrfingsson