Hnatthitun

Hnatthitun Ríkisstjórn Íslands hefur ekki getað samþykkt samninga um óskilyrtar hömlur á kolildislosunarmörk, segir Friðrik Daníelsson. Þetta er eðlileg og skynsamleg afstaða.

ÞAÐ var hér um daginn að eg horfði á barnatíma í Ríkissjónvarpinu með syni mínum ungum. Börnin voru mötuð á því að mannskepnan væri að eyðileggja loftslagið á jörðinni með gróðurhúsaáhrifum. Mogginn lá þarna í seilingarfjarlægð á sófaborðinu, mér leiddist þetta innrætingarþóf í barnatímanum eg seildist eftir honum og las þar að nokkrir þingmenn á Alþingi vildu láta Ísland samþykkja hömlur (oft kenndar við Kyoto í Japan) iðnríkjanna, á losun kolildis (oft kallað koldíoxíð, CO2 eða kolsýríngur) út í andrúmsloftið. Mér var nokkuð brugðið við þetta endurtekna áreiti. Voru einhverjar stórfréttir eða var bara einhver múgæsing komin í barnatímann og þingmennina?

Er að hitna?

Það er alltaf að hitna í lofti, eða svo segja ýmsir vísindamenn. Er það ekki kærkomið fyrir okkur Klakabúa? Kannski fer loftslagið að verða eins gott og á landnámsöld þegar Norðmenn flykktust hingað tugþúsundum saman? Það virðist hafa kólnað mikið skömmu eftir að við misstum sjálfstæðið til Norðmanna. Eitt er víst, íslenskir kornræktarbændur uppskera nú meir en menn gat dreymt um og skógræktendur eru nú reiðubúnir að klæða landið nytjaskógi (kannske getum við loksins farið að rækta upp stærstu eyðimörk Evrópu)!

Alþjóða veðurfræðistofnanir segja að 1997 sé heitasta ár frá 1860, 0,43 gráðum heitara en meðaltalið 1961­1990. Og margir vísindammen segja líka að kolildisstyrkurinn í andrúmsloftinnu hafi nú rokið upp í 350 ppm (ppm þýðir milljónasti hluti) úr 280 ppm um 1860. Þarna er eitthvert samband á milli, kannske var þetta rétt sem var í barnatímanum?

Tölur sem birtast um loftslagsmál eru oft í meira lagi ónákvæmar (sem ég bið lesendur að hafa í huga við áframhaldandi lestur hér á eftir). Ástæðurnar eru oft eðlilegar, oft er ómögulegt að mæla stærðirnar. Til dæmis sýna gervihnattamælingar enga greinilega hitaaukningu neðst í gufuhvolfinu þó að mælingar við yfirborðið sýni hækkun. Yfirborðsmælingarnar eru gerðar af meira en 1.000 mælum á mismunandi stöðum á jörðinni og hafa heyrst raddir um að þeir mælar séu ekki staðsettir á réttum stöðum til þess að gefa rétt útslag (gætu til dæmis verið of nálægt hitagjöfum af mannavöldum). Spurningunni hvort er að hitna í lofthjúpnum hefur því ekki verið svarað ennþá svo óyggjandi sé.

Gróðurhúsaáhrif

Gróðurhúsaáhrif kallast það að lofthjúpur jarðarinnar heldur í sér hitanum sem sólin sendir jörðinni, lofthjúpurinn virkar eins og gagnsæ úlpa. En það er ekki súrefni andrúmsloftsins (sem við þurfum til að geta andað) heldur fyrst og fremst kolildið sem gefur okkur jarðarbúum þessa geysihaglegu úlpu: hún sleppir inn orku og birtu sólarinnar og heldur nægilega miklu eftir til þess að jörðin verði byggileg! Ef ekki væri neitt kolildi í andrúmsloftinu væri fimbulvetur á jörðinni, um 20 stiga gaddur og ís yfir öllu. Kolildið í andrúsmloftinu er þannig grunnforsenda lífsins á jörðinni að þessu leyti, en eins og kemur fram hér á eftir eru fleiri eiginleikar þess sem byggja grunn lífsins.

En það er vandratað meðalhófið: ef of lítið er af kolildinu er ísöld (eins og hefur gerst annað veifið í jarðarsögunni og ætti að fara að styttast í aftur), ef of mikið er þýðir það steikjandi hita. Það virðist þannig vera beint samband á milli kolildisstyrksins í andrúmsloftinu og hitans á jörðinni. Þegar betur er að gáð er þetta samband afar flókið og erfitt að sjá hvað er orsök og afleiðing: Þegar hitnar andar jörðin út kolildi, þegar kólnar andar hún að sér kolildi. Sólin er kannski bara að gera okkur grikk!

Kolildið ferðast nefnilega í hraðri hringrás um loft til láðs og lagar, eins konar tröllauknum andardrætti jarðarinnar. Mannskepnunni með sínum vísindaklækjum hefur ekki enn tekist að mæla til hlítar nema nokkrar stunur í þeim geigvænlega andardrætti.

Heimsendisspámennska

Heimsendisspámenn hafa ekki verið seinir að grípa tækifærið: Þeirra spár eru að mannskepnan sé að eyðileggja andrúmsloft móður jarðar með því að brenna jarðefnaeldsneyti (olíu, kolum og jarðgasi), en við það verður til kolildi sem fer beint út í andrúmsloftið og veldur hitnun jarðar spá þeir, og afleiðingarnar verða skelfilegar: jöklar bráðna, það hækkar í sjónum og byggt land hverfur undir sæ, eyðimerkur stækka, nýir þjóðflutningar hefjast. Haf- og loftstraumar ruglast og kannske kemur ísöld og megnið af lífi jarðarinnar tortímist, ef er þá ekki búið að kæfa það í reyk áður! Það er ekki nema eitt að gera segja heimsendisspámenn: hætta eða minnka stórlega brennslu jarðefnaeldsneytis, fara yfir í umhverfisvæna orku. Hér er greinilega vegið með alvæpni að rótum velsældar mannanna! Þeir sem hafa fylgst með veðurfari eða heimsendisspámennsku eitthvað aftur í tímann hafa heyrt þetta áður: Til dæmis var fimbulkuldi í lok síðustu aldar og aftur á öðrum áratug aldarinnar, firðir frusu á Norðurlandi og Íslendingar flýðu land unnvörpum. í seinna stríði tók að kólna ískyggilega og hélt áfram í þrjá áratugi, þeir sem lásu blöðin um 1970 gátu fræðst um mikla kólnun á jörðinni og væntanlega ísöld. Nýlega var okkur sagt í sjónvarpinu að "hringrásardæla" úthafnna, staðsett í Grænlandshafi ekki langt norður af Íslandi, væri hætt að virka og ísöld á norðurhveli á næsta leiti! Nýjustu frétir herma að þessi hringrásardæla gæti verið í Suðuríshafinu, svo eins og oft áður lagaðist þetta nú allt saman.

Enginn heimsendir sjáanlegur

Lítum nú á hvort eitthvað er að rætast af nýlegum heimsendisspám: Jöklar að bráðna: Miklir vísindaleiðangrar hafa verið gerðir til aðalísgeymslu jarðar, Suðurskautsins. Niðurstöðurnar eru á eina lund: ekki er hægt að greina neina bráðnun, vísindamenn fara fýluferðir þangað.

Það hækkar í sjónum: Hér eru vísindamennirnir ekki sammála. Ein kenningin segir að það hækki í sjónum um ca. 2 mm á ári. Það gætu þó alveg eins verið náttúrulegar landabreytingar (dreifarnar af síðustu ísöld, sumir landshlutar lækka, aðrir hækka) eða mælingarskekkjur, það er mjög erfitt að mæla hreyfingarnar vegna stöðugrar hreyfingar landsins. Með öðrumn orðum: ekkert að gerast. Eyðimerkurstækkun. Þessu er búið að vara við lengi en erfitt að sjá hvað er af völdum veðurfarsbreytinga og hvað er "eðlilegar sveiflur" eða hvað er af völdum lélegrar umgengni við landið. Hér getur líka komið til offjölgun mannskepnunnar og óstjórn og spilling. Þjóðflutningar: Spurningin er hvort þeir eru ekki byrjaðir þegar? Hvort það er af völdum veðurs, offjölgunar og fátæktar í þróunarlöndunum eða annars skal ósagt látið.

Áhrif mannsins lítil

Svo vill til að kolildi er grunnfæða alls lífs á jörðinni: jurtir, hvort sem er blaðgræningjar á landi eða svif og gróður í sjó, nærast á kolildi með hjálp orkunnar frá sólinni. Á jurtunum lifa síðan aðrir, þar á meðal við sem borðum bæði jurtirnar sjálfar og önnur dýr sem lifa á þeim (eða þá á dýrum sem lifa á þeim). Jurtir jarðarinnar breyta nefnilega kolildinu í næringarefni með svokallaðri ljóstillífun. Það er ekkert smáræði sem þær þurfa til sín: þær háma í sig um 500 Gt á ári hverju (eitt Gt=Gígatonn er einn milljarður tonna). Ef þetta gífurlega magn er borið saman við það magn sem jarðefnabrennsla manna blæs út, kannski um 20 Gt á ári, kemur í ljós að jurtalífið á jörðinni þarf 25 sinnum meira til sín en jarðefnabrennsla mannanna gefur af sér. Með öðrum orðum: jarðargróður étur á hálfum mánuði það sem við brennum af jarðefnum á heilu ári. (Jurtirnar verða kannske fegnar, þær háma þeim mun meir sem styrkur kolildisins eykst, uppskeran gæti meira að segja farið að aukast!) Og það eru fleiri en jurtirnar sem þurfa kolildi: í sjónum myndast mikið af kalki og þarf umtalsvert magn af kolildi til þess, veðrun bergs étur talsvert og fleira kemur til. Þegar heildarmyndin er afhjúpuð kemur í ljós að í umhverfinu hringrásast um 800 Gt á hverju ári milli lofts og láðs, lofts og lagar. Kolildi lofthjúpsins, um 3.000 Gt, endurnýjast á örfáum árum. Hluti mannskepnunnar í þessum tröllslega andardrætti jarðar er nokkur % (kannske 2,5% frá jarðefnunum). Aftur á móti þarf talsverðan tíma til að endurnýja kolildið í sjónum, í honum eru um um 20.000 Gt af kolildi fyrir (og sjálfsagt tífalt það á botninum).

Spyr maður þá: hefur maðurinn einhver úrslitaáhrif á andrúmsloftið? Fer þetta ekki allt í þesa risahít sem virðist geta hámað og hámað kolildi? En hér er eins og fyrr ekki allt sem sýnist: Ferill kolildisins um loft, láð og lög er afar flókinn.

Sjórinn er miðstöðin

Megnið, meira en 2/3, af yfirborði jarðar er sjór. Í sjónum er geymt gífurlegt magn af kolildi (álíka mikið og fengist við að brenna öllu jarðefnaeldsneyti sem til er í jarðskorpunni en það tæki meir en 1.000 ár með sama áframhaldi) auk þess gífurlega magns sem er í seti eða frá kalklífverum á botninum.

Það verður sjórinn sem um síðir þarf að taka við mestu af framleiðslu jarðaryfirborðs á kolildinu, annaðhvort mun kolildið fara til botns bundið í kalki eða sem dauðar lífverur (verður kannske að nýjum olíulindum einhvern tíma).

En hér kemur stærsta spurningin: Af hverju tekur sjórinn, aðalhámur jarðar á kolildi, ekki upp meira kolildi nú þegar styrkurinn í lofthjúpnum virðist vera sá hæsti í 160.000 ár að sögn ýmissa vísindamanna? Eru mennirnir búnir að skemma jurtalífið í sjónum með mengun hafanna og spillingu hafsbotns? Hefur hauggasið (metan sem hefur vaxið hlutfallslega miklum mun meira en kolildið) einhver áhrif? Mikið magn af svifögnum (ryki) kemur frá mannabyggð, hvaða áhrif hefur það? Mun jurtalífið ekki ná að háma kolildið í takt við það sem maðurinn er að brenna? Hvaða áhrif hefur eyðing hitabeltisskóganna, sem eru mikilvirkir kolildishámar, geta jarðar til að anda að sér kolildi minnkar við það, getur endað illa ef ekki er tekið í taumana. Eru mennirnir búnir að raska jafnvæginu í náttúrunni? Spurningarnar eru margar en svörin eru enn afar blönduð og óheilstæð.

Skýringanna á loftlagsbreytingunum gæti verið að leita meðal náttúrulegra sveiflna að meira eða minna leyti. Þær skýringar eru að vissu leyti mun nærtækari vegna þess hvað verk mannsins eru lítilmótleg miðað við athafnasemi náttúrunnar sjálfrar. Til dæmis sveiflast orkumagn frá sólu með sveiflum sem verða í útgeislun hennar. Einnig verða sveiflur í sporbaugshreyfingu og spuna jarðarinnar, þessar sveiflur hafa af ýmsum vísindamönnum verið álitnar ástæður ísaldanna. Einnig eru til áhrifaþættir sem hafa áhrif á hversu hratt svifið í sjónum tekur upp kolildi, til dæmis gæti af einhverjum orsökum verið of lítið járn í sjónum núna (járn er nauðsynlegt fyrir viðgang jurtasvifsins).

Umhverfið leitar jafnvægis

Fyrir um 160 þúsund árum var heitara á jörðinni en nú er, af hverju virðist ekki fyllilega ljóst. Maðurinn var þá kominn til sögunnar en ekki sérlega iðnvæddur. Síðan kólnaði, svo hitnaði aftur, áfram héldu sveiflurnar. Ísaldir og "vatnsaldir" skiptust á, fyrir tíu þúsund árum eða svo snögghitnaði og flæddi stórum úr jökullónum á Íslandi. Svo kólnaði aftur en á dögum faraóanna hitnaði snögglega aftur o.s.frv. Þannig sveiflast hiti lofthjúpsins af eðlilegum orsökum, án tilstillis manna. Þegar Pinatúbó á Filippseyjum gaus hér um árið kólnaði loftslag á jörðinni um eins eða tveggja ára skeið (vegna öskunnar sem skyggði á sólina að haldið er).

Þegar hlýtt varð endaði það kannske með því að jurtirnar eða veðrunin á landinu önduðu að sér svo miklu kolildi að gróðurhúsaáhrifin minnkuðu og kólnaði. Síðan komu eldgos sem fylltu lofthjúpinn af kolildi (úr gömlu kalki af sjávarbotni) og aftur hitnaði, jurtirnar og kalkmyndararnir tóku aftur til við að háma kolildið. Yfir öllu þessu tróndi svo sólin, sjálfur orkugjafinn, og sendi frá sér mismikið af geislum eftir því hvaða dagur eða ár var í hvert skipti og vermdi þannig jarðarbúa eftir geðþótta. Þannig hefur umhverfið á jörðinni sífellt verið að sveiflast eftir sólinni, eldfjöllunum, geimryki, loftsteinunum (sem hleyptu öllu í háaloft annað slagið), jurtafarinu, skógareldunum (og gömlum olíulindum sem komu upp á yfirborðið og brunnu) og ýmsum aðstæðum á jörðinni: of mikið kolildi minnkaði á endanum, of lítið jókst á endanum.

Staða Íslendinga

Ísland er eitt af fáum löndum Vestur-Evrópu þar sem hægt er að byggja upp orkufrekan iðnað. Þetta getur þýtt meiri kolildislosun hér, en sem betur fer gætu áhrifin orðið þveröfug á hnattvísu: þar gæti kolildislosunin minnkað. Ástæðan er sú að orkufrekur iðnaður á Íslandi leiðir af sér mun minna kolildi en víða annars staðar auk þess að framleiða vörur (t.d. ál og væntanlega magnesíum innan tíðar) sem eru beinlínis framleiddar til þess að minnka kolildislosun vegna léttari farartækja. Orkufrekur iðnaður hér kemur í staðinn fyrir orkufrekan iðnað annars staðar sem mundi verða knúinn að miklu leyti af jarðefnaeldsneyti. Tökum sem dæmi magnesíumframleiðslu: þar yrði framleitt nokkuð af kolildi en málmurinn magnesíum fer til smíði bíla. Þar eð hann er léttur minnkar bensíneyðsla og þar með kolildislosun bílanna. Heildaráhrifin verða mikill sparnaður orku og miklu minni kolildislosun á heimsvísu. Ef magnesíumverksmiðjan yrði byggð annars staðar eru góðar líkur á að hún mundi nota orku frá jarðefnakyntum orkuverum sem blása út allt að tífalt meira kolildi en starfsemin hérlendis myndi leiða af sér.

Þetta er ein af aðalástæðunum fyrir því að Íslendingar hafa ekki getað fallist á ákveðin órökstudd losunarmörk fyrir kolildi, íslensku sendimennirnir hafa leitað viðurkenningar á þeim atriðum sem virka jákvætt á hnattvísu (eins og til dæmis léttmálmaframleiðslan).

Íslendingar eru ekki í sömu stöðu og iðnaðarlöndin í Evrópu og Vínlandi sem þurfa ekki að byggja upp orkufrekan iðnað hjá sér í þeim mæli sem við þurfum, þessi lönd eru miðstöðvar hreyfanlegs fjármagns og geta lagt orkufrekan iðnað í þróunarlöndin þar sem orkan er ódýrari og kolildislosunin frjálslyndari. Íslendingarnir eru aftur á móti að nýta sínar fáu auðlindir, orkulindirnar, sér til verks og viðurværis og þurfa því að byggja hér.

Hvað á að gera?

Ríkisstjórn Íslands hefur ekki getað samþykkt samninga um óskilyrtar hömlur á kolildislosunarmörk. Þeta er eðlileg og skynsamleg afstaða meðal annas af eftirfarandi ástæðum:

1: Þróunarlöndin eru að mestu fyrir utan samninginn um takmörkun kolildislosunar sem þýðir að hann verður árangurslaus. Mesta aukningin í kolildislosun á sér stað í þróunarlöndunum, iðnaðarríkin hafa samanlagt ekki aukið sína kolildislosun frá því í olíukreppunni 1973 og hafa þegar gert ráðstafanir til að draga úr losun.

2: Samningarnir gætu orðið skaðlegir ef ekki er tekið tillit til heildar hnattrænna áhrifa (lokaútkomu jákvæðrar og neikvæðrar framlegðar, sbr. léttmálmarnir) af völdum þeirrar starfsemi sem takmarka á. (Skynsamlegra gæti verið að hefta orkuframleiðslu með brennslu jarðefna í staðinn fyrir að einblína á kolildið.)

3: Það er ekki komin fram örugg niðurstaða ennþá um að mannaverk séu að breyta andrúmsloftinu til skaða, erfitt er með vissu að greina áhrif mannsins frá náttúrulegum sveiflum.

4: Samningur um takmörkun kolildislosunar frá orkufrekum iðnaði hér, án tillits til heildar-hnattáhrifa (nettóáhrifa), gæti orðið reiðarslag fyrir atvinnuuppbyggingu og þróun byggðar í landinu.

Mannkynið telur orðið um 6 milljarða frá því að hafa verið 1/2 milljarður á dögum Tyrkjaráns. Fátæktin eykst í þróunarlöndunum og regnskógunum er áfram eytt. Ef brennslan eykst líka áfram gæti kolildismyndunin fyrr eða síðar orðið jörðinni ofviða, hvenær það gæti skollið á er ekki ljóst enn. Eitt aðalvandamál jarðarbúa er enn sem fyrr offjölgunin í fátæku löndunum og af því fylgjandi mengun, skógareyðing, fátækt og hörmungar. Besta svar Íslendinga við þessu er að halda sínu striki: auka orkufrekan iðnað með mengunarlítilli orku sem hefur lækkandi áhrif á kolildislosun á hnattvísu, rækta land og skóga sem taka upp kolildi, auka viðskipti við þróunarlöndin og berjast á móti spillingu hafanna.

Höfundur er efnaverkfræðingur.

Friðrik Daníelsson