Á meðal óþekkts þjóðflokks í Afríku Íslenskir kristniboðar hafa um árabil haldið uppi öflugu starfi í Eþíópíu. Guðlaugur

Á meðal

óþekkts

þjóðflokks

í Afríku Íslenskir kristniboðar hafa um árabil haldið uppi öflugu starfi í Eþíópíu. Guðlaugur Gunnarsson og Valgerður Gísladóttir eru nýkomin heim eftir að hafa búið og starfað í Eþíópíu á annan áratug. Kjartan Jónsson ræddi við þau og komst að því að þau hafa reynt margt á þessum tíma og hafa frá mörgu að segja.

"ÞAÐ ER óþægilegt að vakna um miðja nótt við að hafa velt sér ofan á sporðdreka sem hefur dottið ofan úr þakinu og stingur mann á fjórum til fimm stöðum. Það var erfitt að búa þarna og hitinn mikill en það voru forréttindi að fá að kynnast þessu fólki og taka þátt í að færa því betra líf, hjálpa því og deila með því trú, sem hefur bjargað mér, og fá að verða vitni að því hvernig hún bjargar öðrum."

Guðlaugur Gunnarsson, guðfræðingur, og Valgerður Gísladóttir, hjúkrunarfræðingur, hafa búið og starfað í Eþíópíu í 13 ár ásamt börnum sínum, Katrínu 16 ára, Vilborgu 14 ára og Gísla 8 ára. Þau hafa reynt margt og hafa frá mörgu að segja. Eþíópía var þeim ekki algjörlega framandi. Valgerður dvaldist þar 10 ár bernsku sinnar er foreldrar hennar, Gísli Arnkelsson og Katrín Guðlaugsdóttir, störfuðu sem kristniboðar í Konsó, kristniboðsstöð Íslendinga. Faðir Guðlaugs, Gunnar Sigurjónsson, ferðaðist um Ísland um 40 ára skeið og kynnti kristniboðsstarfið.

En hvað fær ungt fólk, sem á framtíðina fyrir sér, til að flytjast til þróunarlands sem kristniboðar?

Þau eru sammála um að það hafi verið köllun Guðs sem varð þess valdandi að þau fóru út. "Flest kristið fólk vill vera þar sem Guð vill hafa það. Guð kallar fólk til mismunandi starfa. Það er því ekkert merkilegra í guðsríki að fara út sem kristniboði en að fá köllun til annars kristilegs starfs. Það er bara mikilvægt að vera þar sem Guð vill hafa mann. Maður getur reynt að undirbúa sig á marga vegu en þegar á hólminn er komið getur maður lent í mjög erfiðum aðstæðum. Þá hefur það verið okkur styrkur að vita að við erum þar sem Guð vill hafa okkur og að hann er með okkur. Við vitum líka að fólkið, sem sendi okkur, biður fyrir okkur."

Eftir fjögurra mánaða enskunám í Englandi lá leiðin til Eþíópíu árið 1983 þar sem við tók eins árs nám í ríkismálinu, amharísku. "Það eru um 270 rittákn í málinu. Því svipar svolítið til hebresku en stafrófið er flóknara eins og fjöldi rittákna bendir til. Þetta er flókið tungumál með margar, undarlegar málfræðimyndir sem koma okkur frá Vesturlöndum spánskt fyrir sjónir. Orðaforðinn er gífurlega mikill. Amharískan er talin eitt af fimm tungumálum heimsins sem erfiðast er að læra."

Samstarfsfólk Guðlaugs og Valgerðar hafa sagt undirrituðum að þau hafi náð betri tökum á málinu en margir aðrir útlendingar.

Sollamó

Að loknu málanámi staðsetti evangelísk-lútherska kirkjan í Eþíópíu (Mekane Yesus) fjölskylduna í mjög afskekktu fjallahéraði á meðal Guji-þjóðflokksins ásamt norskum hjúkrunarfræðingi. Staðurinn heitir Sollamó. Fólkið þar kunni ekki ensku og því urðu þau að nota nýja málið og náðu fyrir bragðið góðum tökum á því. Engir almennilegir vegir voru í héraðinu, aðeins hestagötur sem urðu að forarsvaði í rigningum. En þeim leið vel og Vilborg bættist í fjölskylduna. Fólkið var glaðlegt og þægilegt og tók þeim mjög vel.

"En Guji-menn eru þekktir fyrir mjög grimmilega siði. Einn þeirra er að drepa ljón eða karlmann og skera kynfærin af því til sönnunar, til að fá að giftast. Fólkið, sem við bjuggum á meðal, hafði ekki þennan sið. Hann er á undanhaldi vegna áhrifa kristninnar og banns yfirvalda.

Það var búið að starfa í Sollamó á vegum kirkjunnar í 10 ár þegar við komum og mynda söfnuði hér og þar um héraðið. Við þurftum að heimsækja þá, hafa námskeið og kenna á Biblíuskóla á stöðinni. Heimsóknirnar voru ekki auðveldar í byrjun því að við urðum að fara fótgangandi eða á hestbaki margra tíma leið. Þar sem ég var óvanur að sitja hest fóru lengstu ferðirnar frekar illa með sitjandann! Stundum fékk maður illt í magann á þessum ferðum og varð jafnvel fárveikur, enda óvanur afrískum sýklum. En það var mjög lærdómsríkt að kynnast fólki á afskekktum stöðum langt inni í skógi þar sem það hafði reist sér kirkju til að koma saman, lofsyngja Guð og þakka honum fyrir frelsið sem það hafði eignast."

Valgerður hjálpaði stundum til á sjúkrastöðinni. "Maður lenti oft í ýmsu óvæntu og varð að gera ýmislegt sem maður hafði aldrei gert áður. Hjúkrunarfólkið verður oft að leysa mál sem aðeins læknar myndu fást við á Íslandi. En við vorum ánægð þarna," segir hún.

Fjölskyldan fékk ekki að búa nema í tvö ár í Sollamó. Þá kallaði kirkjan þau til Konsó því að allir Íslendingar voru farnir þaðan og leiðtogar hennar vildu hafa Íslendinga á stöðinni. "Við vorum í Konsó í eitt og hálft ár," segir Guðlaugur. ,Ég var þar stöðvarstjóri og bar ábyrgð á útbreiðslustarfi Mekane Yesu kirkjunnar í Konsó. En hún vildi líka ná með fagnaðarerindið niður í Ómó- og Voitodalinn."

Þetta starf bar þann árangur að fjölskyldan var send þangað á næsta tímabili.

Voito

Að loknu fyrsta starfstímabilinu í Eþíópíu lá leiðin heim til Íslands til ársdvalar. Þá fór Guðlaugur m.a. á þriggja mánaða námskeið í Liverpool í stjórnun og skipulagningu frumheilsugæslu til að búa sig undir starfið sem beið í Voito-dalnum. Árið á Íslandi leið hratt og áður en varði var stefnan tekin á Eþíópíu á ný. "Við fluttum til Konsó, en reyndum strax að hefjast handa niðri í Voito-dalnum á meðal Tsemaí-þjóðflokksins. Fyrst þurfti að afla alls konar leyfa hjá yfirvöldum því að við vildum m.a. reka hjúkrunarstarf eins og kirkjan gerir víða. Þegar leyfin voru fengin dvöldum við niðri í dalnum í tjöldum, yfirleitt í viku í senn. Smám saman lengdist dvölin og að lokum bjuggum við meira og minna í tjöldum í hálft ár en byggðum á meðan strákofa handa okkur. Það var erfitt að finna drykkjarvatn á svæðinu og því urðum við að flytja það með okkur í tunnum. Það var heldur ekki auðvelt að geyma mat. Við höfðum pínulítinn kælikassa sem gekk fyrir gasi. Íbúarnir í Voito eru hálfhirðingjar og byggja lífsafkomu sína á kúm, geitum og kindum og akuryrkju. Hver hefur sinn akur sem er þó ekki stærri en svo að ekkert er umfram til að selja. Við gátum því ekki keypt neinn mat af þeim. Þar var heldur enginn markaður eða markaðstorg. Reyndar fóru sumir til Konsó og annarra staða og keyptu salt og kaffihýði til að búa til kaffi í skiptum fyrir kýr. Þegar við komum þekktust varla peningar. Þar eru heldur engir bæir með heilsugæslu eða skólum."

Við töluðum fyrst við leiðtoga eða öldunga í þorpunum en mörg smáþorp eða þéttar bændabyggðir voru á sléttunni. Hver byggð hafði öldunga og við ræddum við þá um hvað þeir teldu vera sín vandamál og hvað stæði þeim fyrir þrifum. Oftast nefndu þeir sjúkdóma og að erfitt væri að afla vatns. Þeir báðu okkur um að hjálpa sér í baráttunni gegn sjúkdómum.

Við spurðum hvort við mættum heimsækja fólkið, skoða börnin og spyrja um ýmislegt, meðal annars um sjúkdóma. Þeir leyfðu það. Þannig gátum við smám saman gert okkur grein fyrir hvað þyrfti að gera."

Menning fólksins

"Við notuðum mikinn tíma til að læra tungumál fólksins og kynnast menningu þess. Oft sátum við dögum saman og töluðum við fólk. Við ræddum um ýmsa siði, t.d. greftrunarsiði. Það fékk að vita hvernig við jörðuðum fólk og það sagði okkur hvernig það gerði það og kallaði jafnvel á okkur þegar það hugðist greftra mann. Eitt sinn sögðust þeir ætla að grafa upp mann sem hafði verið jarðaður fyrir 50 árum. "Komið og sjáið. Við ætlum að halda endurgreftrunarhátíð." Þetta er almennur siður meðal þeirra. Þegar menn deyja eru þeir jarðsettir strax. Grafirnar eru grunnar, aðeins um eitt fet á dýpt, en síðan er steinum hlaðið ofan á svo að hýenurnar éti ekki líkin. Eftir ákveðinn árafjölda hafa þeir endurgreftrunarhátíð, þegar þeir hafa efni á því og spámaðurinn í þorpinu segir að rétti tíminn sé kominn. Þá er boðið öllum ættingjum, vinum og mönnum sem tengdust viðkomandi.

Beinin eru grafin upp og pakkað inn í skinn. Síðan ganga menn með þetta heim í hús, sem búið er að skreyta, og láta beinapakkann vera í húsinu. Honum er fært kaffi og annað og fórnir eru færðar. Að lokum er mörgum geitum og nautgripum fórnað. Mikil hátíð stendur í nokkra daga.

Þetta er talin nauðsynleg hátíð. Í fyrsta lagi fær hinn látni hér endanlega greftrun og í öðru lagi á þetta að koma í veg fyrir að hann ofsæki sína nánustu. Á þennan hátt er honum hjálpað til að komast til dauðraríkisins.

Í lok hátíðahaldanna situr einn af öldungum ættarinnar með beinapokann og fólkið kemur til hans og talar við hinn látna. Hver og einn kemur með sína bæn og segir t.d.: "Ekki drepa kýrnar mínar, láttu ekki koma stríð, haltu sjúkdómum í burtu og láttu mig eignast mörg börn."

Öldungurinn spýtir síðan á fólkið til að blessa það og segir: "Megi guð gefa þér mörg börn, megi hann gefa þér góðar konur o.s.frv." Í ljósaskiptunum eftir enn frekari seremóníur hlaupa ungir menn, sem til þess hafa verið valdir, allt hvað af tekur upp á fjall með beinapakkann, eld og lamb. Grafa þeir beinin uppi á fjallinu, fórna lambinu á gröfinni, láta blóðið renna ofan á hana og skilja kjötið þar eftir.

Það er mikilvægt að fara í burtu með hinn dána eins fljótt og auðið er svo að andi hans sé ekki á sveimi og ákveði að ganga aftur. Fólkið verður síðan að fórna á gröfinni á hverju ári og halda henni í góðu horfi. Ef eitthvað kemur upp á í fjölskyldunni og farið er til spámannsins til að finna út orsök ógæfunnar gæti hann t.d. sagt: "Þú hefur ekki hugsað um gröfina, það er farið að vaxa tré á henni. Þess vegna er hann reiður þér".

Forfeðraöndunum er kennt um ógæfu fólks og hið illa. Þeir eru fyrst og fremst illir og refsa fólki fyrir að brjóta lög þjóðflokksins. Fólkið talar um Meshe í eintölu sem er samheiti fyrir anda hinna dauðu. Talað er um hann sem ræningja, morðingja, lygara og svikara.

Fólkið hefur óljósa hugmynd um að til sé guð. Hann er fjarlægur en góður, e.t.v. skaparinn en hann skildi þá eftir og skiptir sér mjög lítið af þeim. Þeir vita ekki ástæðuna.

Það er mjög alvarlegt og hættulegt í augum Tsemaí-manna að leggja bölvun á fólk. Stundum hengja þeir upp skinnreimar í skóginum sem eiga að stöðva bölvunina. Þeir geta hengt ýmislegt yfir kofadyrnar, t.d. plöntur, til að hindra að sjúkdómar fari inn eða að sjúkdómur mannsins, sem liggur dauðvona þar inni, fari út til annarra."

Segið þið fólkinu að hægt sé að finna Guð?

"Já, og það hlustar. Sumir hafa skilið að Guð hafi sent son sinn til að nálgast þá og hafa síðan eignast trú á Jesú og fundið út að þá losna þeir undan þessum siðum, sem eru svo óskaplega harðir og fjötra þá. Þeir eru fyrst og fremst hræddir við að leggja af siði sína. Það er mjög mikil samheldni í samfélaginu. Fólkið gætir þess að farið sé eftir siðunum, annars kallar það bölvun yfir allt samfélagið í þorpinu. Það er því ekki auðvelt að verða kristinn. Fólkið þarf tíma til að hugsa málið. Og jafnvel þótt einhver gerist kristinn þrýsta hinir á hann og reyna að fá hann til baka."

Tókst ykkur að verða vinir þessa fólks?

"Já. Við kynntumst fólkinu í þorpinu, sem við bjuggum í, mjög náið og þekktum næstum alla þar með nafni og einnig fólkið í þremur næstu þorpum. Við heimsóttum það tvisvar í mánuði í upphafi og fórum inn í hvern einasta kofa, heilsuðum upp á fólk og skoðuðum börnin þeirra með hjúkrunarfræðingnum sem starfaði með okkur. Þetta samband við fólkið var mjög dýrmætt." Þau eru sammála um að það hafi skipt miklu máli að þau gátu notað góðan tíma til að kynnast fólkinu. Valgerður: "Við vorum með börnin okkar. Báðar dætur okkar voru með sítt hár. Fólk gat komið, setið og skoðað okkur, tekið á hári þeirra og á okkur. Á þennan hátt gafst okkur tækifæri til að kynnast fólkinu vel og það gat kynnst okkur. Þetta er yndislegt fólk."

Miskunnarlaus trú

Margir siðir Tsemaí-manna er grimmilegir og illskiljanlegir fólki á Íslandi.

Valgerður heldur áfram: "Tsemaí-menn deyða börnin sín ef þau fá fyrstu tönn í efri góm því að litið er á það sem merki frá forfeðrunum um að bölvun hvíli á því. Ef slíkt barn er ekki borið út er talið að einhver bölvun komi yfir ættina. Sama gildir ef kona, sem er með barn á brjósti, verður ófrísk, þá verða bæði börnin að deyja, hið fædda og hið ófædda.

Ég man sérstaklega þegar komið var með litla stúlku, um eins árs gamla. Faðir hennar talaði við hjúkrunarfræðinginn, sem starfaði með okkur, og spurði hvort við gætum ekki tekið hana, hann gæti ekki hugsað sér að deyða hana. "Gerið hvað sem þið viljið til að bjarga henni en þið verðið að fara með hana héðan," sagði hann. Ástæðan var sú að móðir stúlkunnar hafði hana á brjósti en varð síðan ófrísk. Við höfðum stúlkuna á stöðinni í einn dag því að ferð var til Konsó daginn eftir og við ætluðum að nota ferðina. En þá komu öldungarnir úr þorpinu þar sem stöðin er og sögðu við okkur: "Þið megið ekki hafa þessa stúlku hér! Þið verðið að fara með hana núna!" Ég hef sjaldan séð ótta skína jafn sterkt úr augum fólksins."

Þetta sýnir að fólkið gerir þetta af ótta, ekki með köldu blóði, því þykir alveg jafnvænt um börnin sín og okkur. Mörgum á Vesturlöndum finnst þetta hræðilegt og spyrja: Hvernig getur fólk gert þetta? En það hefur reynt margt illt. Það eru einhverjir andar þarna, andleg öfl sem eru fólkinu raunveruleg. Fólkið býr við þrældóm undir þessum andaverum.

Ef ungar stúlkur eignast börn áður en þær giftast, þá mega börnin ekki lifa. Stúlkurnar, feður eða aðrir aðstandendur, komu oft með slík börn til okkar og báðu okkur um að taka þau. Það var mikilvægt að börnin færu úr héraðinu. Þess vegna hafði kirkjan samband við kirkjuna í nágrannaþjóðflokknum. Hún reyndi að finna kristnar fjölskyldur sem gátu tekið börnin að sér og það tókst.

Þetta virðist hafa viðgengist frá gamalli tíð því að nokkur börn frá Voito búa á meðal Gawada-fólksins, sem er nágrannaþjóðflokkur Konsó-manna, náskyldur Tsemaí- mönnum. Fólkið gaf kaupmönnum stundum börnin sín og sagði við þá: "Þið megið eiga þetta barn en þið verðið að fara með það, og komið aldrei með það aftur. Fólkið reyndi því að komast hjá því að deyða börnin sín.

Tsemaí-fólkið var þakklátt fyrir að við komum og bjuggum hjá því. Margir grétu þegar við fórum eftir fjögur ár. Það sýnir gildi þess að við bjuggum á meðal fólksins og gátum nálgast það á forsendum þess.

Núna er Voito ekki eins og þegar við fluttum þangað. Kristniboðarnir eru ekki einir á ferð. Vegurinn hefur batnað og kaupmenn koma með brennivín og byssur en einnig föt. Þeir hafa áhrif á siði og menningu fólksins. Drykkja hefur aukist, sala á byssum ýtir undir stríð við nágrannaþjóðflokka og ýmislegt annað hefur breyst fyrir áhrif kaupmanna."

Lifandi kirkja

Nú, níu árum eftir að starfið hófst í Voito-dalnum, hefur verið byggð heilsugæslustöð og skóli. Færri ungbörn deyja en áður og meðalaldur fólks hefur hækkað vegna bólusetningar og heilsugæslu kristniboðanna. Búið er að stofna söfnuð sem hefur áhuga á að ná til fleiri í þjóðflokknum. Flestir í söfnuðinum eru ungt fólk.

Eftir að hafa búið í fjögur ár á meðal Tsemaí-fólksins sneru Guðlaugur og Valgerður og fjölskylda heim til Íslands og dvöldu þar í eitt ár áður en þau sneru aftur til Eþíópíu. Þau reiknuðu með að setjast aftur að í Voito-dalnum. En kirkjan kallaði Guðlaug til að verða fjármálastjóri og framkvæmdastjóri lúthersku kirkjunnar í suðvesturhluta landsins, en rúmlega 100.000 manns eru í kirkjunni á því svæði. Það urðu þeim Guðlaugi og Valgerði mikil vonbrigði. Þetta tímabil varð mjög ólíkt hinum. Vinnuálag var oft mjög mikið. Vegna morðmáls voru allir leiðtogar kirkjunnar á þessu svæði að ósekju settir í fangelsi í nokkra mánuði og Guðlaugur var gerður að staðgengli forseta (e.k. biskupi) þessa starfssvæðis kirkjunnar í viðbót við önnur störf! En þótt þau hjónin hafi saknað grasrótarstarfins í Voito fékk Guðlaugur að taka þátt í að móta og byggja upp nýtt starfssvæði (synódu) í miklum vexti.

Lútherska kirkjan í Eþíópíu vex um 20% á ári. Lykillinn að þessum mikla vexti eru virkir leikmenn og mikið bænastarf. Þetta er lifandi kirkja. Í kyrruviku og í 13. mánuði ársins, sem í eru aðeins fimm eða sex dagar í byrjun okkar september, kemur safnaðarfólk lúthersku kirkjunnar daglega saman til bænar á milli kl. fimm og sjö á morgnana.

Guðlaugur: "Valgerður fór með konu, sem var gestur hjá okkur, í kirkjuna þegar bænastundin stóð yfir. Það var hálfrökkur í kirkjunni þegar þær komu, aðeins kveikt á krossinum og fáeinum lömpum. Kirkjan virtist hálftóm en þær heyrðu klið og tóku allt í einu eftir því að kirkjan var full. Fólkið kraup í bæn við bekkina og allir báðu. Maðurinn, sem stjórnaði stundinni, las fáein ritningarorð og bar fram ákveðin bænarefni sem fólk bað svo fyrir. Á milli voru sungnir bænasöngvar. Mér er sem ég sæi fólk koma á slíka bænastund ef hún yrði auglýst í einhverjum söfnuði á Íslandi. Menn eru sífellt á bæn. Þeir vita að hún virkar. Hún er tal við almáttugan Guð sem svarar."

Fjölskyldulíf

"Ef hægt er að tala um að eitthvað hafi verið erfitt," segir Valgerður, "þá var það að þurfa að senda börnin okkar frá okkur á heimavist í höfuðborginni Addis Abeba. Á seinni árum hafa orðið breytingar og börnin fá námsvikur heima sem lengja fríin. Þetta gerði lífið miklu auðveldara. Börnum í 1.­3. bekk er nú eingöngu kennt heima. Þá útbýr skólinn kennsluáætlun og útvegar kennslugögn. Ég var því aðalkennari Gísla síðustu tvö ár. Það var mikil vinna.

Börnin voru í skóla norska kristniboðssambandsins. Áður fyrr fór öll kennsla fram á norsku. Síðastliðin fimm ár vorum við svo heppin að hafa íslenskan kennara á skólanum. Það var ekki verra að það var bróðir minn, frændi barnanna."

Hvaða áhrif hefur það haft á börnin að hafa alist upp í Afríku?

Valgerður: "Ég held, eftir að hafa rætt við börnin mín og af minni eigin reynslu, að börnin séu ríkari af ýmiss konar reynslu. Þau hafa kynnst margs konar ólíkri menningu og kynnst lífi fólks sem býr við allt önnur kjör en fólk á Íslandi. Þau verða víðsýnni og gengur betur að umgangast fólk sem er af öðrum uppruna en við."

Hvernig er að vera komin heim?

"Hjartað varð eftir í Eþíópíu!" Um þetta eru þau bæði sammála. Höfundur er kristniboði

Ljósmynd/Guðlaugur Gunnarsson GUÐLAUGUR og Valgerður bjuggu í tjöldum í hálft ár áður en þau fluttu inn í moldarkofa. Þau náðu að kynnast fólkinu og það náði að kynnast þeim.

Ljósmynd/Guðlaugur Gunnarsson FRÁ endurgreftrunarhátíð. Bein hins látna eru grafin upp og borin til hinstu hvílu uppi á fjalli. Mikil hátíðarhöld eru við þetta tækifæri og mörgum dýrum fórnað.

Ljósmynd/Valgerður Gísladóttir GUÐLAUGUR ræðir við Tsemaí-menn. Á þennan hátt lærðu hann og Valgerður mál innfæddra og kynntust siðum þeirra og menningu.

Ljósmynd/Guðlaugur Gunnarsson VILBORG samdi sig að lífi fólksins í Voito-dalnum.

Ljósmynd/Katrín Guðlaugsdóttir FJÖLSKYLDAN nýkomin til Íslands. Frá vinstri: Gísli er fremstur, Valgerður og Vilborg fyrir aftan hann og Guðlaugur og Katrín aftast.